ТАЛ БЕСІКТЕН ЖЕР БЕСІККЕ ДЕЙІН

Орташа алғанда қалыңмалға беретін 47 жылқыдан бөлек, жігіт жақ әр кезең сайын құдаларға көптеген кәдесый таратып отырған. Айталық, құдалар жақ сыйлыққа мал, мата, киім, айна, түрлі тәттілер мен басқа да ұсақ-түйектерді берген.

Мұндай той, жоралар, сыйлықтардың түрі көп болғаны сонша, оларды бір мақалада айтып түгесу мүмкін емес. Сондықтан өте маңызды деп тапқан бірнеше дүниеге ғана тоқталып өтейін.

Осы тұста қалыңмал арқылы жігіт қалыңдығын сатып алады деген пікірдің қате екенін бірден атап өткенді жөн көріп отырмын. Мұндай жаңылысты пікір, біріншіден, сыңсу (ауылынан ұзатылып шығып бара жатқан қыздың қоштасарда айтар әні) мәтініне байланысты туған. Сондай сыңсу мәтіндерінде ұзатылған қыз «әкем мені малға сатты» деп шағым айтады. Бірақ бұл аталған жанрдың ерекшелігіне байланысты туған мәтін. Екіншіден, 19 ғасырдағы демократияшыл білімді қазақтардың арасында қызды малға сату мәселесі көтеріле бастаған. Сосын бұл мәселе Советтік кезеңде шығыс «әйеліне теңдік беру» үшін болған күрес кезінде ушыға түсті.

Әдетте қалыңдықтың жасауы төленген қалыңмалдың құнына парапар болған, кейде тіпті одан асып түсіп отырған. Бұл ұзатылайын деп отырған қалыңдық отбасы үшін абыройы сынға түсер сәт қана емес, келіннің жаңа үйіндегі орнын анықтайтын мезет. Оның үстіне қыздың киіз үйден бастап, оған жабатын киіз, кілем, жиһаз, көп киім, төсек орны, ыдыс-аяқ, толып жатқан зергерлік бұйымдардан тұратын жасауын әзірлеуден гөрі, қалыңға арнап мал айдап әкеле салу оңай тірлік саналмаған.

Тіпті күйеу жігіттің отбасы шекесі шылқыған бай болып, еш қиындықсыз қалыңмалды бірден төлеуге шамасы жетсе де, қазақтар олай жасамаған. Қалыңмал бөлініп берілген. Құдалықтан бастап той өткенге дейін аралық кемінде үш жылға созылған. Бір жағынан, бұл қыздың жасауын әзірлеу үшін керек болса, екінші жағынан қалыңдық ойнау яғни күйеу жігіт қалыңмал төлеген соң қалыңдығымен кездесуі қыз өміріндегі ең жарқын сәт саналған. Сондықтан жақсы ата-ана қызының осы бір сәтін ұзартуға барын салған.

Дегенмен, әлбетте, жұрт ішінде қалыңмал қыз жаққа тиімді болған кездер де болған. Мәселен, қызын біреуге тоқалдыққа я тұл ерге беру абыройсыз іс саналғандықтан, сәйкесінше, мұндай неке үшін төленер қалыңмал қомақты болған. Кедей отбасылар мал жинап, ұлын үйлендіру үшін кейде қызын қомақты қалыңмалға тоқалдыққа беріп отырған. Екі жақ құдаласқан соң, қалыңмалды төлеуге ең көп дегенде 12 жыл уақыт берілген. Егер жігіт жақ қалыңмалды осы мерзім ішінде төлей алмаса, онда қалыңдық жақ аталған некенің болашағына қатысты мәселе көтеруге құқылы болған.

Сонымен, қалыңмал дегеніміз қызды сату емес, шын мәнінде, бұл қалыңмалды жасауға айырбастап алу жоралғысы болған. Жігіт жақ қызды айттырғанда мал бергендіктен, аталған жоралғы қалыңмал деп аталған, ал қыз жағы қарымтасына — қолдан жасалған заттарды, айталық артефактілерді бергендіктен, жасау деген ұғым пайда болып отыр.

Қазақ тойлары жөнінде сөз еткенде, қазір тек этнографтарға ғана таныс кей жоралғыларды атап өткен жөн болады. Құда түсіп, қалыңмалдың үштен бір бөлігі төленіп, баталасу орын алған соң, күйеу әдептен озбайтын жолдастарымен бірге қалыңдығын алғаш рет «көруге» ұрын барады. Сондықтан да аталған жоралғы ұрын бару деп аталады. Егер осы бір жоралғыға дейін жігіт қалыңдығын көру үшін қыздың ауылына барып жатса және оны қыздың бауырлары көріп қалатын болса оны тепкілеп, итпен қуып я айыбын өтеуін талап етуі мүмкін. Аталған жоралғыға күйеу қалыңмалдың бір бөлігі саналатын ілуін (жігіт жақтың құдаларының үйіне беретін сыйлықтары), сүт ақысы (анасының ақ сүтінің өтеуі үшін берілетін құн) мен қоржынды (қыздың туған-туыстарына таратылатын сый-сияпат) алып барады. Қалыңдықтың әкесіне берілетін ілу құдаларының жағдайына қарай 1 аттан 40-50 атқа я түйеге дейін жетсе, анасына сүт ақыға 10 атқа дейін, шапан, жыртыстар, күміс қадақтары берілген. Кей деректерде сүт ақысын күйеу қалыңдықты алып кетуге береді делінеді. Күйеу жігіттің әкелетін малының кемістігі болмауға тиіс болған. Әйтпесе, қыздың әкесі күйеуді ауылдан қуып жіберуі мүмкін. Егер әкелген жылқылар қыздың әкесіне ұнаса, ол қонақтарын үйіне шақырған.

Күйеу бала айттыруға келген қыздың ауылына кірмей, таяу маңда жасырынып тұратын болған. Өйткені тойға дейін қыздың ата-анасы мен туған-туысы оны көрмеуі тиіс. Егер күйеуді қыз жақ байқаусызда көріп қалса, жігіт қашып кеткен. Олай етпеген жағдайда айып арқалауға міндеттелген. Бұл жағдайды бір жылдан кейін келіннің қайын атасынан және күйеуінен үлкен ер азамат туыстарынан қашып жүретін жоралғымен салыстыруға болады.

Ыбырай Алтынсарин өзінің 1868 жылы жазған «Орынбор ведомствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очеркі» еңбегінде:

Күйеудің беті түгел көрінбеуі керек деген жоралғы қыздың келін болып түскенде беташарға (күйеуінің туыстарына келінді таныстыру жоралғысы) дейін жүзін көрсетпей жасаудың артына жасырынуын я орамал тағуын еске түсіреді.

Сонымен күйеу ауылдың маңайында «жасырынады», ал оның туыстары кәдесыйлықты беруге қыздың ауылына аттанады. Егер оларды қыз жақ қабыл алса «Ақырында аларын алып, көңілі тынған қайын атасы, күйеудің ауылға келіп түсуіне рұқсат етеді. Ауылдан екі шақырымдай жерге шатыр тігіледі, оған төңіректегі ауылдың, күйеуді қарсы алуға шақырылған әйелдер жиналады. Шатырға қарай келе жатқан күйеу мен оның жолдастары, әйелдер шатырдан шыққан кезде тегіс аттарынан түседі. Әйелдер жақындап келген кезде, күйеу бас иіп, тәжім етеді. Сонан кейін қалыңдықтың жақын туысқандары оны қолтықтап, жолдас-жораларымен бірге, күйеуге арнап тігілген, кілем төселіп, жақсы төсек салынған шатырға әкеліп кіргізеді» деп жазады Ы. Алтынсарин жоғарыда сөз еткен еңбегінде. Күйеу жігіт тігілген отауға кірген соң, қыздың әр туысқанына тәжім етеді.

Аталған сәттің суреті «Түркістандық альбомында» бар. Аталған альбом 1860 жылы ресейлік Түркістанның алғашқы генерал-губернатор К.П. фон Кауфманның (1818–1882) бұйрығымен жасалған. Мұндағы әлеуметтік желіге жарияланған әр фотосуреттің астына жазылған пікірлерінің санында есеп жоқ. Сурет астына пікірін білдірген еркектер тарапы көбіне-көп аталған суретті қолдан жасалған я жалған жағдай деп наразы болған. Олар этнографиялық еңбекте жазылған деректі де қабылдамайды. Дегенмен Ы. Алтынсарин жоғарыда сөз еткен кітабында, осы дәстүр кейбір аңғарғыш қазақтардың арасында ғана қалғанын айтқан.

Көптомдық «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» энциклопедиясында, күйеу қалыңдығын алғаш көргенде және қайын атасының үйіне алғаш кіргенде үш мәрте тәжім ететіні жазылған. Күйеу жігіт тәжім еткенге қолын жерге тигізгенше иіліп, асықпай көтірілуі міндет болған. Кей дереккөздерде тәжім еткенде күйеу етегіне қолын тигізсе, басқаларында қолын етегінен тізесіне дейін сипап өтеді делінген.

Ұрын бару жоралғысына қайта оралсақ. Кездесу кезінде екі жас бір-бірін ұнатпай я күйеудің әрекеттері қалыңдықтың ауылындағы адамдарға ұнамай қалуы да мүмкін. 19 ғасырдағы тарихшы Құрбанғали Халиди бұл жағдайға қатысты Барақ батырдың ұрын бару жөніндегі сөзін еңбегінде келтірген:

«Оған сырымды қалай айтамын? Айқайлап сөйлесем бүкіл ауыл естіп қоймай ма?» деп, некеден бас тартады. Ел ішінде айтылып жүрген осындай күлкілі әрі қайғылы оқиға бар.

Ұрын бару кезінде күйеудің жазылмайтын дерті, тумысынан кемістігі көрінсе, қалыңдықтың некеден бас тартуға қақы болған. Мамандығыма байланысты кейде аңыз, шежірелер мен өзге де ауыз екі жеткен әдебиеттерді оқып тұрамын.

Осы жағдайға сай келетін 19-20 ғасыр шегіндегі бір аңыз есіме түсіп отыр. Ұрын бару кезінде қалыңдық күйеу жігіттің әдепсіз екенін байқап қалып, бірақ оған көндігеді. Сосын аяқ-асты оның құлағы естімейтінін де аңғарады. Сосын қыз назданып:

Ұрын бару кезінде күйеудің тәжімінен кейін қалыңдық пен ауылдың жас келіншектері онымен және жанына ерген жолдастарын сынай бастайды. Күйеудің ой өрісін, әдепті білуін тексеріп, айтысып көреді.

Соғыс ардагері әрі жазушы Бауыржан Момышұлы өзінің балалық шағын сипаттаған «Ұшқан ұя» деп аталатын еңбегінде, Совет билігі орнаған алғашқы жылдарда әпкесінің ұзатуын этнографиялық дәлдікпен суреттеген. Жазушының әпкесі жиырмаға келгеніне қарамастан яғни ол шақтың өлшемі бойынша кәрі қыз атанатын жасқа жеткенімен, ол күйеу жігітті көз қиығымен көріп, үйленуге келісімін береді. Бірақ жігіт қыздың ауылына тым асығыс келгендіктен, рұқсатын алмай жеткеніне байланысты назын айтып, жігітті сыйлықтарымен қоса қуып жібереді. Күйеу екінші жолы келгенде жеңгелердің қағытпа сөзіне өткір жауап бере алмай шалыс басады. Осы жайды естіген қыз әлгі жігітпен кездескісі келмей қалады. Қызды туыстары таң атар кезде күйеу жігіт үшін тігілген киіз үйге кіруге әрең дегенде көндіреді. Қыз-келіншектердің ойнынан әбден шаршаған күйеу, қалыңдық кіргенше көзі ілініп кетіп, тәжім етіп абыроймен күтіп ала алмай қалады. Ақырында ашуланған қыз күйеуді үйден қуып шығып, некелесуден бас тартады. Бұған дейін қызының бір жігітті қуып шыққанын, жасауын дайындауға қыруар қаржы жұмсағанын бетіне басқан әкесі, қызын келген жігітке үйленуін талап етеді. Сомен әлгі жігітті ауылындағылар үшінші ұрын баруға әбден дайындайды. Қағытпа қалжыңға әзілмен жауап қайтарып, жақсы әдеп көрсетуді үйретеді. Ал қыз жақ болса, қалыңдықты күйеу жігіттің бетін бірден қайтарып тастамауға көндіреді. Ақырында қалыңдық пен күйеудің үшінші ұрын кездесуі сәтті өтіп, екі жас бас қосады.

Күйеу қалыңдығын алып кетуге келгенде, ұзату алдында қайын атасы ресми түрде күйеу баласын үйіне қонаққа шақырады. Кейбір этнографиялық еңбектерде, неке түнінің алдында қонақ етті десе, басқаларында — неке түнінен кейін шақырады делінген. Күйеу жігіт қайын атасының үйіне кіргенде үш мәрте тәжім етеді (әруақтарға, қыздың әкесі мен анасына). Содан кейін қалыңдықтың әжесі май құйылған ыдыс әкеліп, оны отқа құяды. Сосын қолын отқа тигізіп, алақанымен күйеу жігіттің бетін сипап:

Осы бір жоралғы аяқталған кезде күйеу жігіт апасына кәде ретінде бес қойды сыйға тартады. Қыздың ата-анасы осы кезде күйеу баласына көрімдік ретінде шапан жабады. Сосын күйеу баланы төрге емес, екі рудың басын қосқанын символдайтын екі керегінің қиылысқан тұсына отырғызады. Күйеу бала абыройлы я жасы келмесе, қайын жұртында төрге шықпайды. Аталған жоралғылар орындалып болған соң, қалыңдықты әкесінің үйіне кіргізіп, неке рәсімі басталады.

Осы тұста ұрын бару кезінде орындалатын жоралғылар кезінде күйеу жігіттің туыстарын қалыңдық алғаш көргенде және қайын атасының үйінде тәжім етуі, 19 ғасырдың ортасына дейін үйіне жаңа келген келіннің ғана сәлем салмағанын көрсетіп отырғанын атап өткен жөн. Күйеу жігіт қайын атасының үйіне кіргенге дейін, қайын жұртында түрлі жоралғыларды орындаған. Қазақтардың жігіттің үш елі (өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты) болады деуі тегін емес. Аталған жоралар — келін күйеуінің еліне емес, күйеу қалыңдығының еліне келген ежелгі матрилокальдық некенің сарқыншақтары. Айталық, «күшік күйеу» деген сөз, «күш күйеу» яғни қалыңдығын қалыңмал арқылы емес, қайын жұртына бірнеше жыл жұмыс істеп, еңбегімен алу дегеннен шыққан деген нұсқа бар. Шыңғыс ханның заманында бүржігін руында осындай жоралғы болған. Америкалық зерттеуші Джек Уэзерфордтың пікірінше, ұлы қолбасшы күш күйеу жоралғысының орнына қалыңмал төлеуге түбгейлі қарсы болған көрінеді.

Қазақтардың тойға қатысты жоралғыларға қатысты тағы бір қызықты аспекті — түрлі формадағы агрессия мен соғыс символикасының болуы. Мәселен, жаушы — құдалық жөнінде ақылдасуға алдын ала жіберілген елші. Жаушы деген соғыстың басталуы жөнінде хабар тарататын салтты адам. Қазақтың:

Бір қарағанда, қалыңдықтың еліне келешек некенің жай-жапсарын аңдау үшін жіберілген адамды жаушы емес, «елші» (ел — «халық, мемлекет, ру» деген сөзден шығады) деп атаған жөн болатындай көрінеді. Ұрын бару кезінде де, кейін де күйеу бала шау тартқанға дейін кіші балдыздарының ойын түріндегі түрлі шабуылдарына ұшырайды. Күйеу қайын атасының үйіне кірер алдындағы түні жігіттің туыстары жас жұбайлардың үйінің түндігін ашуға тырысады. Аталған жоралғы «үй мүшелеу» деп аталады.iiәдетте, «мүшелеу» сөзі малды сойып жіліктеуді, мүшелерін бөлуді білдіреді; малдың етін жіліктеу мен киіз үйдің түндігін түру — екі бөлек ұғым Бұл сөздің шығуына қатысты тағы бір нұсқа бар: екі тарапқа бөлінген қалыңдықтың туыстары қыздары үшін «қызашар» (қызды қашырып жіберу) деп аталатын күресті бастайды: бір тарап қалыңдықты қорғаса, күйеу жігіт «паралап» қойған екінші жақ, оны күйеуге беруге тырысады.

Құдалар жақ қызды айттырып келгенде, күйеу жақты келемеж еткен ақындар айтысы мен күй тартыс бір жағынан жиылған жұрттың көңіл күйін көтеру үшін жасалғандай көрінгенімен, екінші жағынан — бұл сөзбен шыққан агрессия саналады. Қыз жақ құдалық барысында тек сөзбен түйреумен ғана шектелмейді. Қонақтар қалыңдықтың үйіне шақырылғанға дейін бір топ әйел жиналып, сұйық қамыр әзірлейді, балшық әкеледі, оның бәрін жеке табақтарға салып қояды. Бірнеше жаулық, арқан дайындап қояды. Үйдің жанында өгіздер байлаулы тұрады. Бірнеше әйел әлгі айтылған балшық, қамырларын қолдарына алып, есіктің жанында көрінбей тұрып алады. Содан кейін үйге құдалар шақырылады. Бұлар келіп табалдырықтан аттай бергенде, жасырынып тұрған әйелдер, қапылыста бас салып, біреулері құдалардың бетіне қамыр жағады, екіншілері балшық жағады, содан кейін күштеп бастарына жаулық тартады, теріс қаратып өгізге мінгізеді. Сөйтіп таңып тастайды да, өгізді далаға қарай қуып ала жөнеледі. Осыған әбден күлісіп алғаннан кейін екіншісіне кіріседі. Арқанның бір ұшын шаңырақтан өткізіп алады да, екінші ұшына, бет аузы қамыр-қамыр, балшық-балшық болған құдалардың біреуін байлап, арқанның ана ұшынан тартып, байғұс құданы шаңырақка салбыратып іліп қояды. Шаңырақтан түсіріп алып балшыққа аунатады, апанға салады, тағы да сондай бірқатар әзілін істейді. Қарсы құдалық кезінде келемеж болған тарап, осы әрекеттерді қыз жаққа да істейді.

Құрметті құдаларға құдалық кезінде осындай қарым-қатынас жасау — бұл құбылысты бір жағынан, ғылымда қоғамдық құрылымдарды төңкеріп тастайтын карнавалдылық (М. Бахтиннің тұжырымы бойынша) деп атайды. Бұл бейберекетсіздік орнағанда жұрт әдетте аттауға болмайтын қалыптасқан заңдар мен қағидаларды бұзатын қысқа мезет қана. Осының арқасында қайта жаңғырып, жанданған қауымның бойына жаңа қуат бітіп, соны үйлесім құрылады. Әдетте мұндай жағдай бір кезең бітіп, жаңа кезең басталғанда орын алады. Айталық, жаңа жыл орнағанда солай болады. Құдалық кезінде де жаңа кезең орнап, жас отбасы құрылады.

Екінші жағынан, бұл екінші руға деген көзге баданадай болып көрініп тұрған агрессия. Әлемде ру ішінде ғана отбасы құрылатын эндогамды халықтар да бар. Бірақ қазақтар — экзогамды халық. Яғни бір рудың қыз-жігіті шаңырақ көтере алмайды. Ескі замандарда экзогамды некелер күштеу, алып қашу я соғыс салдарынан ғана орын алған дейтін тұспал бар. Уақыт өте келе күштеп үйлендіру қоғамдық өмірден жоғалып, жұрт бейсаналы түрде бір рудың қызын екінші рудың жігітінің алып кеткенін агрессия түрінде қабылдай береді.

Нобель сыйлығының иегері биолог Конрад Лоренц «Агрессия я осылай аталатын зұлымдық» деп аталатын жануарлар арасындағы агрессияны сөз еткен керемет туындыны жазған. Ғалым жануарлар әлемінде жеке қарым-қатынас, махаббат пен достық атаулы тек ішкі алауыздығы бар түрлердің арасында ғана болатынын айтқан. Аталған түрлер агрессиясын басу үшін, оны басатын жоралғыларды ойлап табуға мәжбүр. Ең қызығы, Лоренц зерттеуіне өзек ретінде қазақтардың тотемі болған қасқыр (оны әлемдегі ең агрессивтік аң санайды) мен қазды (агрессиясы басым құс және оларда осы бір ашуды басу үшін қалыптасқан әдеттерін қайта өзгертуге дайын) алған. Заманауи зоологтар К. Лоренцтің осы бір тұжырымын ішінара жоққа шығарғанымен, жалпы алғанда аталған еңбек өзектілігін жоғалтпай тұр.

Ең қызығы, Лоуренстің тұжырымы өзге бағытты қаузап жүрген зерттеушінің (еуропалық интеллектуалдық традиционализмнің өкілі, ислам, индуизм және солтүстік америка үндістерінің дәстүрін зерттеуші — Фритьоф Шюон) ойларымен қабысады. Ол өзінің «Анық ұғымдар мен құпиялар» деп аталатын еңбегінде әскерилер кастасының (кшатрилер) ар, мейірімділік, даңқ, қайырымдылық сынды құндылықтарын талдаған. Осы тұста, марқұм болған жолдасым, күйші әрі зерттеуші Таласбек Әсемқұловтың 1990-жылдардан бастап түркілер — Еуразияның жауынгерлерден тұратын тап екеніне, ал қазақ музыкасы мен поэзиясын жауынгерлердің тудырғанына дәлел келтіргенін еске салғым келеді. Қазіргі уақытта бұл құлаққа сіңген тұжырым есептелгенімен, ол шақтарда сеңді қозғалтқан соны түсінік болатын.

Фритьоф Шюон кшатрияның (жауынгер) психологиялық типін интеллектуалдық, сондай-ақ қолынан іс келетін, қызу, эмоциясын тұсаулай алмайтын, күшті әрі агрессивті деп сипаттаған. Жауынгерлер бойындағы агрессияны жомарттығымен, ал болмысындағы оғаштығын — қайырымдылығымен, менмендігін кеңдігімен өтейді, яғни зоолог пен философ та бір ұғымды әртүрлі сөздермен түсіндірген. Осылайша табиғи агрессия жұмсарып, жомарттық пен жоралғылар арқылы жабылып, мүлде өзгеше сипатқа ие болады.

Құдаларды келеке ету — экзогамды неке бейбітшілік сипатқа ауысқан, тым ескі уақыттарда пайда болған жоралғы емес. Мына бір дүниеге назар аударыңыз: күйеу жақтан келген құдаларға қыздың жеңгелері шабуыл жасайды, кейде оларға ауылдың жас жігіттері көмектеседі. Бұл қыздың туыстарына тәжім еткені сынды матрилокальдық некенің сарқыншағы: әйелдер ауылды өзге рулардың еркектерінен қорғайды. Оларға ауылдың жігіттері яғни рудың балалары көмек қолын созады.

Қазақ той дәстүрінде исламнан енген жалғыз жоралғы неке қию (неке я некелесу) ғана. Оның өзіндегі дұға оқып, жас жұбайларға ішкізетін неке суы — ежелгі түркілерден қалған мирас. Құдалар мен күйеу жігіт бітпейтін жоралғыларды атқарып, кәдені таратады. Қазақтың:

Тек ұрын бару және қалыңдық ойнау салтанаты кезінде, күйеу жігіт біршама кәдесый таратып үлгереді. Айталық, үй көрсету кезінде берілетін сыйлық, балдыздарын көргенде беретін көрімдік, қыз көрсетер, қол ұстатар, шымылдық ашар, шаш сипатар, көрпе қимылдатар және т.б. толып жатқан жоралғылар кезінде берілетін сыйлықтарды айтуға болады. Қол ұстатар деп аталатын алғашқы қыз бен жігіттің алғашқы кездесуі тіпті қызық. Қалыңдық әкесінің шаңырағында оң жақта төрде (киіз үйдегі құрметті орын) орналасқан өзінің төсегінде отырады. Қалыңдық отырған тұстағы киіз үйдің жабыны (туырлық) сәл-пәл ашық тұрады. Екі жас осы бір саңылау арқылы бір-бірінің қолынан ұстап көреді. Бұл нағыз қазақ романтикасы.

«Қобыланды» батыр жырының бір нұсқасында батыр қарындасына:

Бірақ бұл батыр әйелін сайыс кезінде таласқа түсіп, ұтып алған ілеуде бір кездесетін жағдай. Құртқа қанша жерден сұлу әрі ақылды болса да, ол батырдың жеңісі үшін ұтып алған сыйы болғандықтан, осы бір жағдай Құртқа мен қайын атасы арасындағы қарым-қатынасқа кері әсер етеді.

Ы. Алтынсариннің айтуынша, сонау Есім ханның кезінен беріi16-17 ғасырда билік құрған Есім ханның Ташкентті билеген Тұрсын ханның жеке ел құрам дегені үшін оны және қолдаушыларын аяусыз қырғанымен тарихта аты қалған даңқты қазақтар әрқашан өзінің баласына басқа бір рудан, тайпадан барып, өзіндей даңқты адамдардың қызын айттыруға тырысады. Қазақ қарттары мұндай тәртіпте алысты болжағандық бар екенін, өйткені, қазақ арасы тыныш болмаған кездерде оның халыққа пайда келтіргенін айтады.

Күрделі әрі бірнеше жылға созылатын жоралғылар, бітпейтін тойлар мен үлкен сыйлықтар тек жаңа отбасының құрылуы және келін күйеуінің жұртына, ал күйеу — қайын жұртқа оңай сіңісіп кету үшін ғана жасалмаған. Бұл іс-шараның бәрі алысты болжаған екі рудың жақындасып, танысып, мақалға сай құдалығы мың жылдық болуы үшін тығыз байланыс орнатуы үшін қажет. Бұл қазақтардың нетворкингі мен тимбилдингі іспеттес болған.

Қазақтың дәстүрлі тойы — құдандалы рулардың өзара бекзадалық, спорт, қолөнер, жомарттық және тауып айту, музыкалық және ақындық өнерде сайысқа түсер сәті. Қазақ тойларынан дәстүрді жаугершілік мәдениеттің агрессияны ойнақы формаға айналдырғанын көруге болады.