ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ ТҮЗІЛУІ

Бұл форма қазіргі моңғол тіліне шынында да жақындау және türk сөзінің моңғолша айтылу мәнерін жеткізуі кәдік. Қалай болғанда да кесіп айту қиын. Этноним атаулының барлығына тән жағдайдың бірі ретінде «түркі» сөзінің алғашқы формасы мен бастапқы мәні әлі де анық болмай тұр. Егер Клосонның түсіндірмесі шындыққа жанасса, онда ол, әрине, күш пен толыққанды өмір қуатын білдіруі мүмкін. Бірақ бізде түпкілікті жауап әлі жоқ.

Тағы бір нұсқа бар: türk сөзін türe — «жаратылу» етістігімен байланыстыра отырып, «жаратылған халық» деп түсіндіретіндер кездеседі. Алайда этнонимдер икемге келмейтін қыңыр дүние ғой. Олар бүгін біз үшін мәнін жоғалтқан, замана ағынымен көмескілене түскен тосын ұғымдарды білдіруі мүмкін. Мысалы, Батыс Түркі бірлестігіне жататын Он оқ қауымдастығына қатысты ру-тайпалардың көбінің атаулары әлі де құпия қалып отыр. Олардың шығу тегіне қатысты гипотезалардан басқа қолымызда ештеңе жоқ. Нәтижесінде біз мойындауға мәжбүр жалғыз факт — нақты жауаптың жоқтығы. Біздің қолымызда бірнеше идея, бірқатар нанымды теориялар ғана бар, бірақ ешбірін де түбегейлі орныққан деп айта алмаймыз.

Түркілердің баршасы көшпелі болды ма? Ең ерте деректерге сүйенсек, расында да көз алдымызға көшпелі халық келеді. Осы тұрғыдан алғанда «иә» деп жауап береміз. Десек те, шынайы жағдай одан күрделі. Көшпелі өмір салты үнемі дерлік түркілер көшетін аймақтардағы маусымдық егін егу сияқты шаруашылық практикаларымен, яғни жартылай отырықшы тұрмыс элементтерімен біте қайнасып жататын.

Ашина билеуші әулетінің шығу тегіне қатысты дауды қоса алғанда, түркілердің шығу тегіне қатысты қызу пікірталас ешқашан толастаған емес. Ең кең тараған нұсқа Кляшторныйдың2²Сергей Кляшторный (1028–2014)Кеңестік және ресейлік түрколог еңбектеріне негізделеді. Ол 1990 жылдары (шын мәнінде, одан да ертерек) Ashina сөзі көне иран, дәлірек айтқанда, сақ-ирандық «көк» деген мағынаны білдіреді деп жазған. Егер бұл шынымен ирандық термин болса, онда оның түп-тамырын Шыңжаң мен Гаочан аймағынан іздеу қажет. Себебі мұндай этимология сол аймақты меңзейді.

Өз кезегінде, бұл факт кем дегенде кейіннен билеуші әулетке айналған топта отырықшы өмір салтының белгілері көбірек болғанын көрсетеді. Бірақ түркілердің сол ерте бірлестігі, яғни алғашқы саяси ядросы — шамамен 30 тайпадан құралған «нағыз түркілер» (соның ішінде негізгі деп саналатын 11 тайпа, оған қоса, Он оқ және басқа топтар) негізінен көшпелі болғанға ұқсайды.

Қытай деректеріндегі ең ерте түркі аңыздарында Ашина мен оларға қатысты топтардың кәсібі — жужандарға қызмет еткен ұсталар кейпінде суреттеледі. Әрине, көшпелі өмірде де металл өңдеумен айналысуға болады. Бірақ қытай жазбаларында дәл осы кезеңде олардың көшпелі өмір сүргенін айғақтайтын бір де бір дерек жоқ. Олардың темір балқытқан ұсталығы ғана сипатталады.

Кейін түркілер жужандарды құлатып, дербес державасын құрды. Бұл, әрине, тайпаның мәртебесі мен атауының жаңаруын қоса алғанда, бірқатар өзгерістерге септігін тигізді. Бірақ Ашина атауы мен «түркі» этнонимінің нақты қалай байланысатыны әлі күнге дейін анықталмаған. Көбіне Ашина билеуші әулет деп есептеледі, алайда «түркі» атауының қашан және қандай жағдайда шыққанын ешбір дерек түсіндіріп бере алмайды. Жазба дәстүрлер мұны қолданыста бар атау ретінде атап өтуден аса алмай отыр, яғни оның шығу төркініне қатысты ештеңе айтпайды. Қолдағы мәліметтер тым үзік-үзік болғандықтан, қазір де бұл сұраққа сенімді, түпкілікті жауап беру мүмкін емес. Дегенмен ауқымдырақ қарасақ, түркілер аймақтағы маңызды күш ретінде тарих сахнасына шыға бастаған тұста ең әуелі көшпелі халық ретінде көрінеді.

Бір қызығы, ерте кезеңдегі қағандардың көбінің есімі — Бумын, Мұқан, Таспар/Татпар және басқалары түркі есімдеріне ұқсай бермейді. Бұлардың ирандық еместігі анық, десе де, Бумын есімі иран тілінен шығуы мүмкін деген жорамал болғанымен, оған да сенімді дерек жоқ. Назар аудартатын тағы бір оқиға бар: қағанат құрылған соң Татпар іле-шала буддизмге ден қойып, храм, сондай-ақ басқа да культтік құрылыстар тұрғызуға бекінеді. Оны төңірегіндегілер шамамен мынадай уәжбен райынан қайтарғанға ұқсайды:

Кейін Тоныкөк те осыған ұқсас пікір айтады. Тіпті бірнеше ғасыр өткенде, Анадолы-Ирак аймағындағы оғыздардың Ақ Қойынлы (Ак-Коюнлу) дәуірінде де «түркінің күші — қозғалыста, бір жерге байланбай өмір сүруінде» деп келетін дәл сондай түсінік бой көрсеткен-ді.

Өтүкен мен оған іргелес өңірлердегі Түркі қағанатының орнын басқан Ұйғыр қағанаты құлдырауға бет алған уақытта, бұған ішінара себеп болған құбылыстың бірі — олардың тез арада «отырықшыланып» кетуі еді. Ұйғырлар астана салуға, қала инфрақұрылымын дамытуға орасан зор ресурс жұмсады. Қырғыз әскері шабуыл жасағанда, дәл осы жылдам қозғала алмайтын өмір салты олардың әлсіз тұсына айналды. Қағанат ә дегеннен талқандалды. Басқа себептер де жетерлік. Десек те, көшпелі өмір мен отырықшылыққа бет бұру арасындағы шиеленіс — түркі мемлекеттері тарихында қайталанып отыратын заңдылық.

Енді «Қандай топтар түркілерге жатады және оларды тілден өзге не біріктіреді?» деген мәселеге келсек. Бүгінде бұл сұрақты жүйелі түрде зерттеу — Y-хромосома мен митохондриялық ДНҚ арқылы ортақ желілерді анықтайтын генетикалық зерттеулердің арқасында жаңа деңгейге көтерілді. Алайда түркі тілдерінің таралуы, басқа да ірі тіл топтарындағыдай, бір уақытта бірнеше жолмен қатар жүрген.

Сол жолдардың бірі — тікелей физикалық экспансия еді: жаңа жерлерді жаулау, сонда көшіп бару және жайғасу. Түркітілдес топтар жаңа аймақтарға жетіп, өзге халықтармен көрші тұрды, уақыт өте жергілікті қауымдар түркі тіліне ауыса бастады. Бұл тілдің таралу тарихы таңғаларлық: ол бастапқы ареалынан әлдеқайда алысқа кетіп, жаңа қауымдастықтарды жаулады әрі бұл процесс көбіне Жаңа заманға дейін жалғасты. Тіпті 19-ғасырдың өзінде бұл күндері «сібір түркілері» деп аталып жүрген көптеген топ енисей және басқа тілдерде сөйлеп, түркілену процесін бастан кешіріп жатты. Сол дәуір саяхатшылары ондағы қыстақ тұрғындарының түркіше де, басқа тілде де еркін сөйлей алатынына куә болған, ал уақыт өте түркі тілі басым бола берген.

Мұндай құбылыс түркі тарихының өн бойында қайталанып отырды. Мысалы, 11-ғасырда Махмұд Қашқари татарлардың бір бөлігі — чомулдардың бірнеше тобын атап өтіп, олар жайында «олар түркі емес, бірақ түркіше жақсы сөйлейді» деп жазған. Яғни ол түркілену процесін бастан кешіріп жатқан халықты сөз еткен. Сондай-ақ Қашқари өңірдегі кей халықтардың соғды және түркі тілдерінде қатар сөйлейтінін, дей тұрғанмен, соғды тілі біртіндеп әлсіреп, түркі тілі күнделікті қатынас тіліне айналғанын айтады.

Мұнда бір маңызды жайттың басын ашып алғанымыз жөн: «қан тазалығы», «таза халық» деген түсінік жоқ. Бұл — 21-ғасырда пайда болған, кейіннен көбіне идеологиялық мақсатта қолданылған миф қана. Шын мәнінде, кез келген халық сан түрлі қабаттан, араласу, тарихи тоғысу сатыларынан өтіп қалыптасады. Әрине, бір кезеңде дәл қазір біз түркі тілі деп атап жүрген тілдердің бірінде сөйлеген белгілі бір қауымның болғаны сөзсіз. Бірақ қарым-қатынас кеңейген сайын тіл де жаңа аймақтарға тарап, оны әртүрлі топтар біртіндеп қабылдай бастаған.

Өзін «түркі» деп атаудың кең тарауы көбіне арабтармен әрі исламдану процесімен байланысты. Византия деректеріндегі сияқты, араб деректерінде де солтүстік дала көшпелілерін жалпылама түркілер деп атаған. Византиялықтар тіпті бұрыннан келе жатқан «скиф» атауын да әртүрлі дала халықтарына қатысты қолдана беретін. Ал түркі тілдерінде сөйлеумен қатар, дербес этникалық атауын да сақтап келген тайпалар исламды қабылдай бастағанда арабтар қолданған «түркі» деген жалпы атауды меншіктеді. Себебі оларды өздерінен гөрі ауқымдырақ ислам әлемі солай атайды. Өздері де сол әлемнің бір бөлшегіне айналды.

Мұндай тарихи процесс ірі тілдік және мәдени қауымдастықтардың бәріне тән. Осыдан келіп тағы бір маңызды сұрақ туындайды: түркі тілі өзінен ауқымдырақ қандай тілдік отбасына жатады? Ұзақ уақыт бойы ғалымдар «алтай тілдері» туралы айтып келсе, бүгінде «транс-еуразиялық» деген термин жиі қолданылады. Бірақ басты мәселе шешусіз қалып отыр: түркі, моңғол, тунгус-маньчжур тілдері туыса ма? Одан да ауқымдырақ алсақ, жапон және корей тілдері түркі тілдерімен ортақ генетикалық тамырдан өсіп шыққан ба, әлде олардың ұқсастығы ғасырлар бойы тығыз қарым-қатынас, өзара ықпалдастық пен ортақ тілдік кеңістікте тіршілік етудің нәтижесі ме?

Ғылымда бұған қатысты да ортақ пікір жоқ. Кей зерттеушілер біртұтас алтай не транс-еуразиялық отбасы жоқ, ұқсастықтың бәрі ұзаққа созылған тілдік байланыстар мен грамматикалық «тоғысулардың» жемісі дейді. Екінші тарап осы тілдердің бәрі, түптеп келгенде, ортақ тектен тарағанына сенімді. Бұл мәселеде де әзірге нақты жауап жоқ.

Қазіргі күні Түркі қағанатымен байланысты деп саналып жүрген титулдардың басым бөлігі шын мәнінде түркітекті емес. Зерттеушілердің пікірінше, түркілер бұл титулдарды бұрынғы қожайындары — өздері 552 жылы билігін құлатқан жужандардан мұра еткен. Жужандар болса титулдардың көбін қытай жылнамаларында сяньби және дунху деп аталатын ежелгі тайпа бірлестіктерінен алған. Сяньби және дунху «шығыстағы жатжұрттықтар» немесе көне қытай терминологиясы бойынша атасақ, «шығыс варварлары» дегенді білдіреді.

Бұл титулдардың кейбірі тіпті одан да ежелгі дәуірлерге — Моңғолия мен оған жапсарлас далаларды мекендеген хуннуға, яғни «азиялық ғұндарға» барып тірелуі мүмкін. Бірақ дәл осы жерде тағы бір маңызды түйткіл бар: біз әлі күнге хуннулардың қай тілдік отбасыға жататынын білмейміз. Олардың тілінен бізге жеткен жалғыз фрагмент — қытай иероглифтерімен жазылған екі шумақты өлең жолдары ғана. Бұл қытай жылнамашыларының хунну сөздерін дыбысталуы бойынша беру талпынысы еді. Алайда ғасырлар өте қытай тілінің дыбысталуы түбегейлі өзгергендіктен, жағдай одан бетер күрделенген.

Ерте және орта қытай тілдерінің дыбысталуы жайлы еңбектер мен сөздіктер бар. Олардың көмегімен шамалап болса да белгілі бір иероглифтің, мысалы, б.з. 2-ғасырында қалай естілгенін анықтауға болады. Бірақ олардың өзінде де талас туғызатын тұстар баршылық. Сондықтан хуннулардың қай тілде сөйлегенін нақты айту өте қиын. Олардың тілі енисейлік болды ма, ирандық па, әлде ерте моңғол, ерте түркі немесе мүлде басқа ма — ойымыз сан-саққа жүгіргенімен, бір де бірі түпкілікті дәлел жоқ. Оның үстіне кейде мұндай пікірлер ғылыми дәлелден гөрі қазіргі саяси ұстанымдарды паш етеді. Қалай болғанда да бір анығы — дәл осы хуннулар кейінірек далалық аймақта тараған көптеген терминнің бастауы болған.

Түркі қағанатының жоғарғы билеушісі қаған титулын иеленген. Александр Вовиннің гипотезасы бойынша, бұл сөз екі бөліктен тұруы мүмкін: алғашқы бөлігінің шығу тегі — енисейлік, екіншісі — ерте моңғолдық жұрнақ. Осы пікір тартымды көрінеді, десек те, оны толық дәлелдейтін салыстырмалы материал әзірге жеткіліксіз. Орхон жазбаларына жүгінсек, қаған титулы Күлтегін, Білге қаған бітіктасы сияқты көне ескерткіштерде кездеседі. Тоныкөкке келгенде титул хан формасында қолданылады. Оның неге бұлай өзгергені түсініксіз.

Өзінің дербес қағанаты болған қырғыздар да қытай деректерінде «қағаны бар халық» болып аталады, бірақ өз жазбаларында қағанның орнына хан формасын қолданады. Мұнда диалектілік, аймақтық немесе белгілі тарихи жағдайларға байланысты вариациялардың ықпалы көзге ұрады. Жалпы алғанда, зерттеушілер қаған титулының мәртебесі ханнан жоғары тұрған деп есептейді, дегенмен екеуі де жоғарғы билікті білдіреді.

Қаған мен ханнан төмен тұрған лауазымдардың қатарына шад пен жабғу жатады. Екеуі де тым көне. Шад атауының шығу тегі ирандық болса керек, бірақ дәл осындай форма иран тілдерінде кездеспейді, тек мағыналас нұсқалар бар. Жабғу титулы бұдан да күрделі: оның шығу тегін көбіне қытай терминімен байланыстырады. Мұндай ықпалдасудың болуы әбден мүмкін, ерте түркі титулдарының едәуір бөлігі қытайдың саяси терминологиясының әсерімен қалыптасқан болуы кәдік.

Түркі иерархиясында одан төменіректе билеуші әулет ханзадалары — тегін/тегіт тұрады. Тегіннің көпше түрінің тегіт аталуының өзі қызық құбылыс. Себебі -т жалғауы түркі тілдеріне тән емес: түркілерде көпше түр -лар/-лер жалғауымен жасалады. Мұндай жалғау көне жазбаларда кездесетін санаулы сөздерде ғана бар, әрі олардың көпшілігі негізінен сырттан енген титулдарда кездеседі. Жалғыз айрықша мысал — оғул («ұлы»), оның сирек қолданылатын көпше түрі — оғлут. Яғни титулдардың морфологиялық құрылымының өзі-ақ бұл жүйенің едәуір бөлігі көрші мәдениеттерден алынғанын көрсетіп тұр.

Ханзадалардан төменгі деңгейде де тармақталған мәртебелер жүйесі болған. Қытай деректері, біздің басты бағдарымыз да осы деректер, түркі иерархиясында 28 не 40 дәреже болғанын көрсетеді. Деректердегі мұндай айырмашылық бір дерек дұрыс, екіншісі қате дегенді меңземейді. Керісінше, жүйенің уақыт өте өзгеріп отырғанын білдірсе керек. Одан бөлек, көп жайт нақты зерттеушілердің титулдарды қалай топтастырып, қалай түсіндіргеніне де байланысты.

Бір анығы, түркілердің билік жүйесі қатаң иерархиялық сипатта болған. Бірқатар лауазымдар түркілер басып алып, қағанат ықпалына көндірген бағынышты тайпалық бірлестіктердің көсемдеріне ғана берілген. Мәселен, елтебер, еркін/іркін және чор сияқты лауазымдар — соның айғағы.

Түркілер мен Таяу Шығыс халықтарының өзара мәдени және саяси ықпалдастығын сөз ете кетейік. Мұнда дәстүрлердің өте қызық тоғысуын көреміз. Түркі тайпалары аяқ басқан аймақтарға билік, иерархия және әскери ұйымдасуға қатысты өз дәстүрлерін ала келді. Таяу Шығысқа орныққан соң, әрине, олар бұл түсініктерін өздерінен әлдеқайда көне, кейде тіпті мыңжылдық сүрлеуі бар, қалыптасқан мемлекеттік жүйелерге икемдеуге мәжбүр болды.

Селжұқтар исламданған және иранданған мәдени кеңістікке кіргенде, жаңа әкімшілік жүйені тақыр жерде құруға ұмтылмады. Керісінше, олар бұрыннан бар иран бюрократиялық және саяси құрылымының төріне барып жайғаса салды. Бұл үлгі Таяу Шығыстағы ежелден отырықшы мемлекеттік дәстүрі бар өңірлерде пайда болған түркі мемлекеттерінің баршасында дерлік қайталанатын.

Түркі ықпалының көзге көрінетін мысалдарының бірі — «сұлтан» титулы. Селжұқтар дәуіріне дейін бұл атақ шектеулі түрде қолданылатын әрі толыққанды жоғарғы титул мәртебесіне ие бола қоймаған-тын. Селжұқтар тұсында сұлтан жоғарғы билеушінің ресми атауына айналып, іс жүзінде қаған титулының баламасы болды.

Сонымен бірге селжұқтар да, басқа түркі әулеттері де ең алдымен ирандық бюрократиялық дәстүрге сүйенді. Бұл жаңалық емес еді, бастапқы түркі дәуірінің өзінде дала державасының кеңсесі қалыптаса бастаған тұста да негізгі әкімшілік қызметтердің көбін соғдылар мен басқа да ирантілді қауымдар атқарып келді. Осылайша, ирандықтардың басқару ісіне қатысуы Орталық Азия мен түркі мемлекеттерінде ежелден қалыптасқан тұрақты тәжірибеге айналып еді.

Селжұқ кезеңіндегі классикалық мысал — ұлы уәзір Низам әл-Мүлк: ол түркі емес, ирантекті болатын. Аймақтағы түркі әулеттері билеген көптеген мемлекетте әкімшілік, жазба ісі және жоғары мәдениеттің негізгі тілі парсы тілі болып қала берді, ал әскери-саяси элита түркітілді еді. Тек Кониядағы Анадолы селжұқтарына қатысты мысалдан ғана түркі тілінің ресми саладағы өрісін кеңейтуге жасалған нақты талпынысты көреміз.

Осман империясы — Таяу Шығыста түркі тілінің бір нұсқасы мемлекеттік ресми тіл мәртебесін алған алғашқы ірі мемлекет болды. Алайда көзі ашық әрбір османдық парсы тілін жетік меңгерген болып шығатын, ал осман түркі тілінің өзі парсы және араб лексикасымен толығып кеткен еді, оның көп бөлігі дәл осы парсылық дәстүр арқылы енген.

Моңғолдар да, түркілер де Орталық Еуразияның ерте кезеңіндегі дала державалары қалыптастырған ортақ империялық мұрадан шыққан халықтар. 13-ғасырдың басында әлі өз жазуы болмаған моңғолдар ұйғыр жазба мамандарын көптеп тартты. Ұйғырлар іс қағаздарын жүргізіп, құжаттарды толтырды; олар қолданған ұйғыр жазуы соғды жазуынан, ал соғды Таяу Шығыстың арамей жазуынан тараған. Дәл қазір Ішкі Моңғолияда қолданылып жүрген классикалық моңғол жазуы да, маньчжур жазуы да осы дәстүрден тамыр тартады.

Осылайша, моңғолдарға дайын жазу мен әкімшілік жүйені әкелген түркілердің дәл өзі, дәлірек айтсақ, ұйғырлар болатын. Бұл жүйе болмаса, ерте моңғол мемлекеттік жүйесі мүлде басқаша сипат алар еді. Шыңғыс ханға дейін-ақ кейбір моңғол тайпалары түркі қағандарының билігіне бағынышты болғаны да белгілі. Сондықтан тарихи аренаға шыққанда моңғолдар түркі титулдарымен, басқару үлгілерімен және билік жүйесімен жақсы таныс еді.

Түркі мен моңғол өзара ықпалдастығы терең әрі көпқырлы. Бірақ биліктің табиғатына қатысты шешуші жаңалық енгізген — моңғолдар. Моңғол империясында және оның барлық мұрагер мемлекетінде жоғарғы билікке тек Шыңғыс ханның ұрпағы, төре тұқымы ғана отыра алатын болды.

Аймақтағы Шыңғыс ханнан тарамайтын санаулы ірі билеушілердің бірі — Әмір Темір. Оның өзі беделін күшейту үшін Шыңғыс ұрпағы саналатын ханшайымға үйленді. Осы арқылы оған гурган — «күйеу бала» атағы берілді және ол осы әулеттік байланысты жоғары бағалап, ұдайы күшейтіп отыратын. Жоғарғы билеушінің Шыңғыс ұрпағынан болуы қағидасы Орталық Азияны Ресей жаулап алғанға дейін күшін жоғалтқан жоқ. Мысалы, қазақтың үш жүзіне де Шыңғыс хан әулетінен шыққан сұлтандар билік жүргізді. Бұл — өте көне дәстүр. Моңғолдар осылайша саяси легитимділік түсінігін қайта қалап шыққан еді.

Осман мемлекеті Анадолының моңғол билігіне қараған шекаралық өңірінде құрылған шағын бейлікi11–16-ғасырлардағы Анадолы халықтарының феодалдық иелігі, княздігі немесе әмірлігі деуге болады ретінде пайда болды. Шеткері орналасқан бірнеше әмірліктің бірі болғанымен, оның бір маңызды артықшылығы — Константинопольге ең жақын орналасуы еді. Бұл сауда тұрғысынан артықшылықтар беріп, жорықтар жасауға мүмкіндік ашты әрі ерекше тиімді стратегиялық жағдай туғызды. Осы тұрғыдан османдарды Анадолыдағы ауқымды постмоңғолдық саяси кеңістіктен шыққан құбылыс ретінде қарастыруға болады, дегенмен олардың кейінгі тарихы басқа бағытта өрістеді.

Айналып келгенде, хуннулардың кімнің арғы тегі болғанын білмейміз. Моңғолдар өздерін хуннулардың тікелей ұрпағымыз дейді. Түркілер де осыны айтады, ал Түркияның тарих оқулықтарын ашсаңыз (алпыс жыл бұрын сонда оқығаным бар), Мөде/Модунның түркі болғаны талассыз жайт ретінде оқытылады. Дей тұрғанмен, мұны айғақтайтын ешбір дәлел жоқ.

Сенімдірек айтарымыз мынау ғана — хунну одағы құрамында түркітілдес топтардың болғаны анық. Мысалы, қырғыздар хуннуға бағынышты халық ретінде сипатталады, әрі олар түркі тілінде сөйлеген. Дегенмен олардың этногенезі күрделі болып, ертеректегі енисейлік топтармен араласумен қатар жүрген. Қырғыздарды түркіленген енисейліктер дейміз бе, әлде аралас қауым болды ма — бұл мәселе әлі де пікірталасқа талғажау.

Тағы бір топ — динлиндер, кейін олар теле және гаочэ атауларымен белгілі болды. Бұлардың да түркітілді болғаны және хуннуға бағынышты халықтардың қатарында жүргені байқалады. Сондықтан хунну одағы ішінде түркітілдес топтардың болғаны даусыз.

Бірінші Түркі қағанаты қалыптасқан кезеңде түркілер Өтүкен аймағын қоса алғанда, оңтүстік Алтай мен орталық Моңғолияны мекендеп, кей кездері оңтүстікке, Қытай шекарасына дейін жылжып отырған. Ал моңғолдар шығыста — Шығыс Моңғолия мен Маньчжурияда орналасқан. Моңғолия негізінен қидандар дәуірінде, яғни тілі моңғолшаға туыстас, бірақ толық сәйкес келе бермейтін халық билік еткен тұста толықтай моңғолтілді аймаққа айнала бастады. Олардың жаулап алуы моңғол топтарының күшеюіне жол ашып, 10-ғасырдан бастап Моңғолия аумағы біртіндеп моңғол тілін сіңірді, ал түркі топтары батысқа — Батыс Сібір мен Дешті Қыпшаққа қарай ығысты. Қолда бар деректерге сүйенсек, жағдайдың ең дәл сипаты — осы.

Біз ерте түркілер шаманизмнің бір түрін ұстанғанын білеміз. Шаманизмді толыққанды дін деп санау керек пе, әлде оны белгілі бір рәсімдер не «ырымдар» жиынтығы деп қарастыру қажет пе деген сұрақ — әлі де ортақ ғылыми тұжырымы табылмай тұрған ауқымды әрі күрделі тақырып.

Маңыздысы — діни тұрғыдан алғанда ерте түркілердің аспан құдайы Тәңірге сенгені. «Тәңір» сөзі әрі көк аспанды да, әлемнің иесі саналатын жоғарғы құдіретті де білдіреді. Көне түркі жазбаларынан байқайтынымыздай, қаған билігінің стандарт формуласы шамамен мынадай:

Бұл, әрине, саяси үгіт және Орхон жазбалары, жалпы алғанда, айқын көрінетін пропагандалық сипатта жазылған. Бірақ кез келген үгіт халықтың шынайы сенімдеріне сүйенуі қажет қой. Сондықтан бұл халықта Тәңір культінің болғаны түсінікті нәрсе.

Түркілердің басқа құдайлары жөнінде де мәліметтер бар. Мысалы, Ұмай — ұрпақ жалғастырушы, береке-молшылық, құнарлылық тәңіранасы. «Ұмай» сөзі кейбір заманауи түркі тілдерінде сақталып, әлі күнге дейін бала туумен, әйелдің ұрпақ әкелу қабілетімен байланыстырылады. Сонымен қатар Жол-Тәңірі дейтін, яғни адамның тағдырын айқындайтын құдай туралы түсінік болған.

Қорыта айтқанда, ерте түркілердің шынымен де өзіндік діни жүйесі болған, десек те, ол жайында біліміміз шектеулі. Кейінгі кезеңдерде басқа діндердің — белгілі бір дәрежеде буддизмнің, ұйғырлар арасындағы манихейліктің, несториан христиандығының және ақыр соңында исламның таралуымен көне наным-сенімдер ығыстырылды. Олар пұтқа табынушылық есебінде, мән беруге тұрмайтын құбылыс саналды.

Махмұд Қашқари, мысалы, көне Түркі қағанатының қасиетті орталығы — Өтүкен туралы хабардар болған, бірақ оның бұрынғы маңызы жөнінде ештеңе айтпайды. Ол оны тек «татар шөліндегі» бір мекен ретінде атап өтеді. Мүмкін, Қашқари оның ежелгі рөлін білген де шығар, бірақ мұсылман халықтары үшін жазғандықтан, түркілерді исламдық тарихи дәстүр аясында суреттеуге тырысты. Ол Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) секілді тұлғаларды мысалға келтіреді, оған қоса, кейбір түркі есімдерінің этимологиясын сонымен байланысты сюжеттерден шығарады. Бірақ исламға дейінгі культтерге тоқталмайды.

Соған қарамастан, көне сенімдердің ізі сөз жүзінде православиені ұстанып, десе де, көптеген шамандық практиканы жалғастырып келе жатқан кейбір сібірлік түркі халықтарында сақталған. Чуваштар — тілі өте ерте, б.з.б. 1-ғасырда немесе б.з. 1-ғасырында-ақ жалпытүркілік негізден өте ерте кезеңде бөлініп қалған түркі тармағына жатады. Олар көне құдайлар мен наным-сенімдерге қатысты аса бай қабатты жоғалтпаған. Сөз жүзінде православ болғанымен, олардың мәдениетінің елеулі бөлігі исламға да, христиандыққа да дейінгі түркі элементтерін сақтап келеді.