МАХАББАТ ПА, САЯСАТ ПА?

Қазақтар мен ойраттардың қақтығысы 1635 жылы Жоңғар хандығы құрылған соң ушыға түсті. 17-ғасырдың 80-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан аумағын, ал 1741 жылға қарай Орта жүз жерінің бір бөлігін басып алды. Бұл басқыншылық кейін көбіне мәжбүрлі қыз алысып, қыз берісуге алып келді.

17–18-ғасырларда Кіші жүз қазақтары Қалмақ хандығыныңiТорғауыт хандығы деген атпен белгілі қолымен толассыз шайқасып отырған.

Шапқыншылық кезінде тұтқынға түскен әйелдер әдетте әскер олжасы саналатын. Егер олар бағы жанса, тоқал не кәнизак болатын, әйтпесе күң-құма қамытын киетін.

Тұтқынға түскен ерлердің тағдыры да кісі қызығарлықтай болмаған: көбіне құл-құтан болып есікте жүреді, бағы болса, хандар мен сұлтандардың қызметіне кіреді. Ондайда олар қазақ билеушілеріне қызмет ететін бөлек тап — төлеңгіттер қатарына қосылатын.

Мұндай мысалдар қазақ халық ауыз әдебиетіндегі «Жетіген батыр» эпосы мен Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасында көрініс тапқан.

Жат елден әйел алу, әсіресе Қазақ хандығының билеушісі Абылайдың (1711–1781) әулетіне айрықша тән болды. Бір нұсқада ханның өзі ойрат (қалмақ) қонтайшысының қызынан туған десе, бір нұсқада шешесі түрікменнен келген кәнизак делінеді. Ал Абылайханның 12 әйелі болған, олардан 40 қыз, 30 ұл өрген. Әйелдерінің шыққан елі мен тегі әралуан болса, солардың жетеуі — қалмақ қыздары.

Абылай ханның үзеңгілес серіктері, қолбасшылары Қабанбай мен Малайсары да қалмақ қыздарынан туған. Қабанбайдың шешесінің аты — Күнбике, Малайсарының шешесінің аты — Мөлдір еді.

Қалмақтан қыз алу Кіші жүз хан-сұлтандарына да тән болатын.

Аралас некелер Қазақ хандығының өзге түркі халықтарымен шекарасында да кең тараған. Ең алдымен, қазақтар қырғыз, башқұрт, қарақалпақ, түрікмен, ноғай, татардан қыз алып, қыз беріп келген.

Ондай құдандалық бірде бейбіт келісіммен жүрсе, кейде қазақ сұлтандары мен хандарының шапқыншылығынан болып жататын, ал кейде әсіресе Абылай хан тұсында, бүкіл Қазақстан аумағындағы көші-қон барысында жүретін.

Осыған ұқсас Қазақстанның өзге Орталық, Оңтүстік-Шығыс, Оңтүстік және Батыс өңірлерінде де қырғыздар жергілікті қазақтардың арасына тарала қоныстанып, сіңіп жатқан.

Ел-елдің өзара қыз алысқанынан бөлек, қатар қонған елдер біртіндеп бір-бірімен мидай араласып кетіп жататын. Соған бір мысал — қазақтар мен башқұрттардың сіңісуі. Оған сан ғасыр қатар көшіп-қонған көршілік те, жақын ру-тайпа топтары болғаны да, ұлт-азаттық соғыстар да, сондай-ақ патша әкімшілігі екі елді бір-біріне айдап салған қасіретті кезеңдер де себеп болған. Сөйте тұра, қазақтар мен башқұрттар бір-біріне көшіп барып, сіңіп кетіп жататын.

Қазақстанның Батыс және Солтүстік-Батыс аумақтарында 1735–1740 және 1755 жылдары өткен ұлт-азаттық қозғалыстар жаншылған соң, 10 000 башқұрт өзіне туыс қазақ ру-тайпаларына бассауға іздеп барып, пана тапқан.

Башқұрт арасында әлі күнге дейін «қазақ» аталатын ру-этнос топтары бар. Қазақ арасында да қазақ-башқұрт некесінен туған ұрпақ жетерлік. Айталық, Батыс Қазақстанда «естек» аталатын ру-этнос топтары бар.

Қазақ және түрікмен ру-тайпаларының тығыз қарым-қатынасын айғақтайтын мысал жетерлік. Екі елдің аралас-құраласы 1505 жылы шайбанилер Хорезм мемлекетін жаулап алған соң айтарлықтай күшейе түскен.

Хиуа хандығы мен Қазақ хандығы қатар жасаған 17–19-ғасырлардағы әскери-саяси оқиғалар тұсында түрікмен қыздары әйел, кәнизак, құма болса, ойраттар сияқты, түрікмен ерлері де қазақ сұлтандарына төлеңгіт болып кеткен. Енді біреулері қазақтармен құдандалы болып, жергілікті ру-тайпаларға сіңіп, өздерін Кіші жүздің Әлімұлы немесе Ұлы жүздің жалайыр ұрпақтары деп танып жүр.

Қазақ пен ноғайдың тұрақты қарым-қатынасы 15–16-ғасырларда, Қазақ хандығы мен Ноғай ордасы бар кезден қалыптасып, этностық тарихы жақындығы, тіл, мәдениет, дәстүр мен ғұрып, ауыз әдебиеті ұқсастығы сеп болып, 17–18-ғасырларда жалғаса берген.

Қазақтардың, әсіресе Кіші жүз қазақтарының көбі орта ғасырда ноғайдан тараған. Мысалы, Жетіруда — жағалбайлы, телеу, Әлімұлы — шеркеш, каракесек, Байұлы — алтын, жаппас, бериште, Орта жүзде қоңырат арасынан ноғай-қазақ деген рулар ұшырасады. 19-ғасырдың аяғы мен 20-ғасырдың басына қарай ондай аралас рулар Батыс Қазақстан ғана емес, Солтүстік (Көкшетау, Қостанай уездері), Шығыс (Семей уезі), Оңтүстік-Шығыс (Лепсі уезі) және Оңтүстік Қазақстан (Шымкент уезі) аумағында тарала қоныстанған.

Қазақ пен татардың қыз алысуына орта ғасырдан тамыр тартатын этномәдени және діни факторлар негіз болған.

19-ғасырда сондай некеге бір мысал — Бөкей ордасының ақырғы ханы Жәңгір Бөкейұлының (1801–1845) отбасы. Оның жары Фатима ханым — Орынбордың атақты мүфтиі Мұхамеджан Құсайыновтың қызы.

Біздің дәуірге таяй түскен бір ұлтаралық неке — Ақмола облысы Қараөткел өңірінен шыққан ірі көпес, меценат Баймұхамбет Қосшығұловтың (1848–1916) некесі. Ол жетім кезінде өзін асырап, тәрбиелеп өсірген татар көпестің қызы Мәдина Мақсұтованы алған.

Қазақстанның түрлі өңірлерінде қазақтар өзге елден қыз алып қана қоймай, өзге, негізінен түркі халықтарына да қыз берген. 18-ғасырдан 20-ғасырдың басына дейін қазақ қыздары татар, башқұрт, қарақалпақ, түрікмен, өзбек, қырғыз, ұйғырлар мен алтайлықтарға тиіп жататын.

Сондай-ақ қазақ қыздары сарт (тәжік), орыс, казак, украин, қалмақ, дүңген және өзге де ұлт өкілдерімен тұрмыс құратын. «Шалақазақ» деп бұрын сондай, яғни бөтен әке мен қазақ шешеден туған ұрпақты атайтын.

Прототүркі кезеңінен бергі тарихи деректерді зерделеп қарасақ, Қазақстан аумағында екі мың жылдан бері өзге ұлттармен қыз алысып, қыз беріскен жағдайлар аз емес.

Аралас неке билеуші тап ішінде де, олардың төңірегінде, жақын-жұрағатында, ақсүйектер — билер, батырлар, өзге де билік өкілдері арасында кең тараған. Олар әдетте көп әйел алып, кәнизак ұстап, сол көп әйел мен кәнизактың берісі біреуі, тіпті бірнешеуі өзге елден болатын. Ондай аралас некенің басты себебі де, мақсаты да — елдер арасындағы саяси одақты нығайту еді.

Қара халық ішінде бөтенмен қыз алысып қыз берісу анағұрлым аз кездесетін. Әдетте қойы қоралас, елі аралас, қатар көшіп-қонып, бір жерді жайлап жүрген көрші тайпа, елдер құдаласып жататын. Кей жағдайда шапқыншылықтан келген құма босаға аттап, некелі қатын атанғаны бар.

Бұл мақала — тарихшы Аманжол Қалыштың қазіргі Қазақстан аумағындағы ұлтаралық неке туралы зерттеуінің екінші бөлімі. Біздің заманымызға дейінгі 3-ғасырдан біздің заманымыздың 15-ғасырға дейінгі кезеңдегі аралас неке тарихы туралы мақаланы мына жерден оқуға болады.

1. Акылбаев М.И., Найманбаев Б.Р., Отеуов Н.Н. Казахские и ойратские (калмак, джунгар) родственные отнеошения // Социально-экономический и гуманитарный журнал. – 2022. – № 2. С. 189–197 (с. 192–193).
2. Бахтин А.Г. Образование Казанского и Касимовского ханств. – Йошкар-Ола: МарГУ, 2008. – 251 с.
3. Боранғалиұлы Т. Жәңгір хан. – Алматы: Абзал-ай, 2014. – 528 б.
4. Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк // Известия Оренбургского отделения ИРГО. – Оренбург, 1901. – Вып. 16. С. 125–272.
5. Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель, политик. Изд. 3-е, испр., доп. – Алматы: Дайк-пресс, 2007. – 456 с.
6. Иванов П.П. Очерки истории Средней Азии (XVІ – середина ХІХ в.). – М.: Изд-во Вост. лит-ры, 1958. – 251 с.
7. Илиуф Х.Ш. О происхождении этнической категории «чала-казак» // Этнография Алтая и сопредельных территорий: Материалы международной научной конференции. – Вып. 8. – Барнаул: АлтГПА, 2011. С. 22–27.
8. Калыш А.Б., Бекесова А.Т. Туркмены Казахстана. – Алматы-Москва: EDP Hub, 2024. – 230 с. (с. 21–27).
9. Калыш А.Б., Раймбекова М. Қазақстан қырғыздары. – Астана: «InDesign studio»: ЖШC, 2016. – 232 б.
10. Құл-Мұхаммед М. Мөңке би. Тарих, тұлға, уақыт. – Алматы: Аруна, 2006. – 92 б.
11. Маңғыстау энциклопедиясы / Бас ред. Б.Ғ. Аяған. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2008. – 630 б.
12. Мойсеев В.А. Джунгарское ханство и казахи (XVІІ–XVІІІ вв.). – Алма-Ата: Ғылым, 1991. – 238 с.
13. Ногай-казахи // Инкорпорированные и внежузовые группы в составе казахов (XVIІІ – начало ХХ вв.). / Абиль Е.А., Исин А.И., Калыш А.Б.; ред. Смагулов Б.К. – Алматы: Изд-во ИП «Базарбаева», 2020. – С. 195–217.
14. Нуржанова А.М. Башкиры Казахстана. – Алматы: Қазақ университеті, 2018. – 177 с. (с. 15–16).
15. Озғанбай Ө. Ер Қосай // Озғанбай Ө. Замана көшінде. – Ақтау: Маңғыстау ақын-жазушыларының кітапханасы, 2013. – 16–26 бб.
16. Почекаев Р.Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. – СПб.: Евразия, 2012. – 464 с.
17. Прохоров И. Династия Халфиных // Казахстанская правда. – 2020. – 31 января; Аден А. Казахи и татары: дети одной семьи // https://e-history.kz/ru/news/show/4633 (23.01.2020).
18. Таймасов С.У. Башкирско-казахские отношения в XVІІІ в. – М.: Наука, 2009. – 344 с.
19. Тепкеев В.Т. Хан Аюка: Первые годы правления // Вестник КИГИ. – 2011. – № 1. – С. 35-42.
20. Хасан С. Ғазиз аналар – қалмақ қыздары // Айқын. – 2017. – 17 ақпан.
21. Хафизова К.Ш. Степные властители и их дипломатия в ХVIII–ХIХ веках. Монография. – Нур-Султан: КИСИ при Президенте РК, 2019. – 476 с.
22. Черемин А.А. Брест. История приграничного города (Х-ХХІ века). – М.: Первый том, 2017. – 383 с.
23. Шала-казахи // Инкорпорированные и внежузовые группы в составе казахов (XVIІІ – начало ХХ вв.). / Абиль Е.А., Исин А.И., Калыш А.Б.; ред. Смагулов Б.К. – Алматы: Изд-во ИП «Базарбаева», 2020. – 218-238.
24. Шарип А. Образ Асан кайгы в культуре тюркских народов // Turkic Studies Journal. – 2020. – № 2 (T. 2). – С. 79-96.
25. Эрдниев У.Э. Калмыки: историко-этнографические очерки. 3-е изд., перераб. и доп. – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1985. – 282 с.
26. Grousset R. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. – New Jersey: Rutgers University Press, 1970. – 687 р.