ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ БАТЫС ӘЛЕМІ

Апостол Павел бірде: «Ал сендердің қайсыларыңның сенімді екендіктеріңді анықтау үшін пікір алалығы да қажет», – деген (1 Кор. 11:19). Синодтық аудармада «пікір алалығы» деген сөз тіркесі арқылы гректің hairéseis сөзі жеткізілді, бұл сөз баршаға мәлім «ересь» (дінбұзарлық) калькасын берді. Бірақ басқа жерінде ол былай деп ескертеді: «Қате ілім таратып, жік салатын әркімге бір-екі рет ескерту жасап, тыңдамаса байланыстарыңды үзіңдер. Әбден бүлінген мұндайдың күнә жасай беріп, өз үкімін өзі шығаратынын білесің» (Титке. 3:10-11). Осылайша дінбұзарлық мәселесі христиандықпен бірге пайда болды. Ортағасырлық әлемнің кезекті парадоксы — биліктің, соның ішінде шіркеу билігінің де әрқашан бір пікірлілік пен бірауыздылыққа мұқтаж болғанында. Бірақ ол қатаң тәртіппен келісімге әкелемін деп өзі келіспеушілік тудырумен болды.

Шамамен 600 жылы Севильялық Исидор1¹Севильялық ИсидорСевилья архиепископы және католик шіркеуінің әкесі (636 ж. қайтыс болды). Орта ғасырлардағы ең танымал энциклопедия «Этимология»-ның авторы. жетпіс ересь-дінбұзарлық бар деп есептеді. Оның түсінігінде дінбұзар жай ғана адасушы емес, сонымен қатар ол адасудың шырмауынан шыға алмайтын адам. Орта ғасырлар Шіркеудің Әкелері2²Шіркеу әкелеріКатоликтік және православиелік христиандық дәстүрде шіркеу тарапындан беделді деп танылған 4-7 ғасырлардағы теологтардың атауы. Бұл олардың теологиялық түсіндірмелері мен этикалық нұсқаулары жазбалардың шынайы түсіндірмесі болып саналатынын білдірген. дәуірінен мұраға қалған және «адасушылықтың» көпшілігіне ариан,3³АриандарҚұдай-Әке Мен Құдай-ұлдың теңдігін және сәйкесінше христиандардың үштік (Әке, Ұл, Киелі Рух) деп атайтын құдайлық заттың бірлігін жоққа шығарған ливиялық діни қызметкер болған Арийдың (336 ж. қайтыс болды) ізбасарлары. манихей, савеллиандар және т.б. деген таңба басуға жол ашқан ыңғайлы, беделді анықтамалар мен көмекші құралдарға ие болды. Осы орайда, жаңа «ариандар» өздерінен мың жыл бұрын өмір сүрген адамдардан мүлдем басқаша болуы мүмкін еді. Бұл бүгінгі таңда «фашист» деген терминді ретсіз қолданған жағдайға ішінара ұқсайды. Ескі терминология мәтіндерде белгіленген «адасушылыққа» ішінара негізделген, бұл жаңадан қудалауды заң тұрғысында негіздеу үшін жасалды. Ал біз үшін «дінбұзарлық» сөзінің кінәсіз емес, бірақ әрқашан баға беретін сипатта екенін түсіну өте маңызды. Бұл әрқашан — біреудің көзқарасы және әдетте биліктің өз білгенімен жүретін адамға немесе бүлікшіге қатысты көзқарасы.

12 ғасырдың екінші жартысында жаңаша белгілеу пайда болды. 1163 жылы Шёнаудағы монах Экберт катарларға қарсы арнайы уағыз шығарды. Грек тіліндегі «таза» деген сөзден шыққан және немісшеге сәйкес Ketzer деп айтылған бұл сөз жайдан-жай кез келген дінбұзарды таңбалайтын болды. Франциядағы болгар богомилдерінен4⁴Богомилдер10 ғасырда Балқанда пайда болған және оның әйгілі уағызшысы Богомилдың атымен танылған діни қозғалыс. Бұл христиандықтағы дуалистік бағыттардың бірі. Әлемдегі Жақсылық пен зұлымдық, Құдай мен Шайтан деген қос ұғымдардан туындайды (лат. Duo). bogre деген этноним жасалды. 13 ғасырда Инквизиция5⁵Инквизиция12-13 ғасырларда ресми дінге қарсы қылмыстар бойынша тергеу (лат. inquisitio) жүргізу үшін құрылған католик шіркеуінің институттары. Қылмыстар тізіміне ең алдымен бидғат пен бақсылық кіретін. қасиетті рәсімдерді қабыл алмаған Луара алқабының барлық басқаша ойлайлайтындарды «бугр» деп атай бастады, сондай-ақ кейде екі жыныстағы гомосексуалдар да осылай аталатын.

Қудалау лексиконының байып, жаңа талдампаздық мәтіндердің пайда болуы еретиктер қозғалысының кеңейе түскенін білдіре ме? Шүбәсіз солай. Христиандық тереңдеген сайын пікір алалығы да тереңдей түсті. Жекелеген қалалар мен кейде жерлерде басқалардың жолымен Құтқарылуға барғысы келмейтін адамдар тобы пайда бола бастады. Біреулер өздеріне биік міндет деп аталуға лайық емес болып көрінген дін басыларының қызметінен бас тартты, оның байлығын айыптады, олар жасайтын рәсімдерге сенбеді. Басқалары тақуалықтың қандай да бір ежелгі түрін жаңғыртып, ет жемейтін болды, ал өздерін апостол деп атады. Мұндай топтар «Рухпен шоқындырған» және асқа бата берген таңдаулы адамдар тобынан өздігінен иерархия пайда болған кезде ұйымға айналып жатты.

Ағылшын құдыретінің негізін қалаушылардың бірі II Генрих Плантагенет «Кларендон ассиздеріне» (1166) қызған темірмен таңба басуды енгізіп, еретиктерді қудалауға белсене кірісті. II Фридрих (1220–1250), бәлкім, ортағасырдағы монархтардың ішіндегі ең еркін ойлайтын және оқымыстысы болуы мүмкін. Бірақ 1220 жылдары ол инквизиция қағидаттарын іс жүзінде дамыту жағынан папа кеңесінен асып түсті. Ол билеген Сицилия патшалығында оттың лаулап жанғаны соншалық, папа III Гонорий Шіркеуді қорғаушы ретіндегі өзінің борышын тым сөзбе-сөз түсінген жаңа императордың жалынын басуға мәжбүр болды.

Дегенмен ішкі жаулары өзара қырқысып діни әрі зайырлы биліктің қос семсерін біріктіре алатын үрдістің болғаны анық. Феодалдық қатынастардың қойнауында қалыптасқан қазіргі заманғы мемлекет бағынбаушылықтың барлық түрлерін анықтауды, жазалауды және түп-тамырымен жоюды Шіркеуден үйренді. Бұл Шіркеудің білімнің сақтаушысы болғанымен, шіркеу ой-пікірінің ғасырлар бойы жұмыс істегенімен, бұл жұмыстың нәтижесі іс қағаздарын жүргізу сияқты дәл сондай ыждағаттылықпен пергаментке жазылғанымен түсіндіріледі. Зайырлы мемлекет өзінің күшін және Шіркеуден тәуелсіз екенін сезінген кезде ол одан өзін-өзі ұйымдастыру машығын және өзінің құзырындағы адамдарды нандыру тәсілдерін қабылдай бастады.

Бәлкім, 13 ғасырдың басына таман Орта ғасырдағы ең әйгілі дінбұзар альбигойлар (Францияның оңтүстігіндегі Альби қаласының атымен аталған) немесе катарлар («тазалар») болған шығар. Олар өз тілі — окситан тілінде сөйледі, оларды бай Лангедоктың кіші және ірі шонжарлары қолдады, өздерінің шіркеу иерархиясын, іс жүзінде антишіркеуді құрды және Еуропаның қақ ортасында мұндай жікке бөлінуге Римнің де, Париждің де шыдағысы келмеді. Рим папасы альбигойларға қарсы крест жорығын жариялады, нәтижесінде оларды тас-талқан етті, сонымен бірге олардың ауқатты Оңтүстік аймағы тоналып, Париж билігіне бағындырылды. Алайда шіркеу уағыз айтуын да ұмытқан қалдырған жоқ. «Отарына» қайта қосылған «адасқақ қойлар» қолдауға ие болып, «католиктік кедейлер» және «өз еркімен қорланған» (лат. humiliati) деп аталды. Вальденс аскеттерін қудалау азайды, соның арқасында бұл ағым қарапайым түрде болса да өзінің мектептерін сақтап қалды және ол әлі күнге дейін бар.

Солай болғанымен, дәстүрлі уағыз айту толығымен сәтсіздікке ұшырады, содан кейін Умбрия тумасы Ассиздік Франциск пен кастилиялық Доминик Гусман іс жүзінде бір уақытта негізін қалаған қайыршылар ордені сияқты ымыраға келудің жолдары пайда болды. Екеуі де өзінің борышы Исаның жердегі жүрген жолын жеке қайталау арқылы Інжілдегі кедейлік идеалын жаңғырту деп білді. Екеуі де мұны шіркеудің көлеңкесінде емес, қаланың алаңында жасау керектігін түсінді. Ақырында екеуі де мұны Шіркеу мен папа кеңесінің келісімімен, дін иелерімен және иерархиямен тұрақты байланыс жасау керек екеніне күмәнсіз сенді. Францисктің және оның ең жақын шәкірттерінің мінез-құлқы өзінің диуаналығымен көпшілікте эпатаж туғызды, оның көптеген серіктестері айналадағы адамдармен жанжалдасты, ерікті түрде жер аударылды, қаңғыбас атанды. Бірақ бұ дүниеде көп қиыншылық көрген Мәсіхке деген адалдықтың таралуы көптеген адамдарды дұрыс жолға қайтарды, себебі адамның өзінің күнәсі мен бақытсыздыққа ұшырағаны үшін айналадағы адамдардың бәрін немесе бойкүйез діни қызметкерді кінәлауының қажеті жоқ екенін, өзін-өзі түзетудің жеткілікті екенін көрсетті.

Кейбір кардиналдар мен епископтар өкілдік еткен Шіркеу жаңа саңлақтардың жеке діндарлығын басқаларды оған тарта білумен үйлестіргеніне шынымен таңданды және де бұл серпілісті жедеғабыл пайдаланып, оған жаңа қару — Инквизицияны қосты. Оны әрқашан дерлік Қасиетті Тақтың тыңшылық қызметі, мінез-құлық полициясы, яғни қамшы мен кергіштің қоспасы түрінде елестетеді. Бұл ішінара ғана дұрыс. Инквизицияда францискандар да, доминикандар да жұмыс істеді. Бірақ ерекше құлшыныс танытқан соңғылары еді, өйткені олар өздерінің рухани-тәрбиелік қағидаттарына білім беру культін және уағыздау шешендігін қосты. Нәтижесінде олар тіпті «Құдайдың иттері» деп аталатын болды (лат. Domini canes).

Әрине, өз уақытының асқан ойшылдары әзірлеген жүйелі рационалды ойлаудың, яғни схоластиканың зияткерлік аппараты белгілі бір жазаға ұшырауға тиіс болған басқаша ойлау мен «басқаша әрекет етудің» нақты формаларының анықтамаларын әдемілеуге бағытталды. Тергеуші мен айыптаушының жорамалында дінбұзар-еретик мәні бойынша шайтанның қызметшісі еді, демек ол түп-тамырымен жойылуға, өртелуге тиіс оның қасиеттерін өз бойына сіңіріп алған. Айыпталушының қарсылық көрсетуі оның бойында аталмыш әзәзіл күштің бар екенінің белгісі болды, сондықтан айыпталушыны «өзінің кәнісін адал ниетпен мойнына алуға» мәжбүрлеу үшін қайткен күнде де күресу керек болды. 15–17 ғасырларда Орта ғасырлардың бергі кезеңі мен Қайта өрлеу дәуірінде кең етек жайған сиқыршыларды қудалау науқаны оқиғаның тікелей салдарына айналды. «Сиқыршы әйелдердің балғасында» доминикан орденінің ғана емес, басқа да ордендердің инквизиторлары мен экзорцистерінің тәжірибесі ескерілгенімен, оны доминикандықтардың жазғаны кездейсоқ емес.

Мәселе шіркеу және жалпы христиандық өмірдің құбылысы ретіндегі дінбұзарлықтың амбиваленттігінде. Шіркеу оған үкім шығаруға міндетті болды, бірақ оның объективті төреші болуы мүмкін емес еді, өйткені ол адамдардың алдында емес, адамдар үшін және олардың алдында емес, Құдайдың алдында жауапты болған. Мұның тағы бір себебі, ол өзін әрбір адасқан жанды тозаққа алып кетуге тырысатын дұшпандар пен қасқырлар қоршап алған жер бетіндегі Құдайдың қаласы деп есептеген. Діндарлар ғасырлар бойы жан-тәнімен қорғаған дін ілімі 13 ғасырда монастырь қабырғасынан шығып, алдымен университет, содан кейін көшеге жетті деуге болады. Пікірталасқа мүлдем дайындығы жоқ, білімсіз, пікірін біз ешқашан біле алмайтын «үнсіз көпшілік» адамдар қатыса алатын болды. Бұл — Шіркеудің қарапайым халыққа, өзіне сенім артқан діншіл адамдарға бетін бұра білгенінің айқын белгісі. Тура мағынасында сөз құпиясы ашылды. Сондай-ақ пергамент пен қағазға жазылған алуан түрлі түсіндірмелер тарала бастады. Бұл цензураның бәрі тек көпшіліктің назарына арнап от жағып, кітаптарды «өлтіру» түрінде іске асты. Айта кетерлігі, бұл жағдай бүгінгі күнде де анда-санда тұтас тираждың жойылуы ретінде көрінеді. Бірақ қолжазба тез өртеніп кетпейді. Басқаша ойлау, бақылауда ұстауы мүмкін болмаған идеялар тарай берді. Бәріміз білетіндей, «бұрыс» ойлар көбіне-көп «дұрыс емес» әрекеттерге ұласты және ұласа береді.

Мұндай қоғамда діни төзімділікке және жалпы толеранттылыққа орын болды ма? Егер төзімділік — қандай да бір тақырыпқа немесе ақиқатқа, әсіресе діни ақиқатқа қатысты әртүрлі көзқарас болатынын мойындау деп түсінетін болсақ, Орта ғасырларда ондай ұстаным болған жоқ. Дінге тіл тигізетін немесе адасып кеткен адам өзінің ар-ұжданын емес, дінге сенушілердің бүкіл қауымын қорлайды, өйткені ортағасырлық құндылықтар жүйесіне наным адамның жеке ісі емес, қоғамдық мәселе. Сондықтан оған төзімділік таныту бүгінгі күні біздің қылмыскерлерге төзімділікпен қарауымызбен бірдей. Ортағасырлық адам ешқашанда «өзгешелікті» өзінің «дұрыстығымен» тең құқылы нәрсе деп мойындамайды. Өйткені бұл жай ғана «әлеуметтік тәртіп» емес, бұл — ғарыштың тәртібі, адамдар қоғамының көкпен байланысы. Дінбұзарды көпшілік алдында, яғни басқаларға ғибрат болатындай жазалау — игілікті іс.

Яһудиге көзқарас күрделі болды. Мәселе христиандықпен ерекше байланысы мен кеткен ерекше есесі бар дін туралы еді. Абеляр «Өзіңді өзің таны» шығармасында күнә туралы пайымдай келе, Мәсіхті жазалаған адамдар өз әрекетімен Құдайға қызмет етіп жатырмыз деп сенген болса, олар күнә жасамаған деген пікір білдірді. Біз олардың іс-әрекетін де, ниетін де жақсы деп айта алмаймыз, бірақ «олар өзінің ар-ұжданына қарсы әрекет еткенде, көбірек күнә жасаған болар еді» дейді, яғни христиан дініне берік Абеляр этикаға ой жүгіртіп, яһудидің өз ақиқаты болуына құқығы бар деп мойындады. Бұл арандатушылық мысал, бірақ ойшыл үшін кез келген қателік — күнә емес екенін, тек саналы түрде жасалған қателіктің күнә болатынын дәлелдеу маңызды еді.

Сонау 12 ғасырдың өзінде Қасиетті Жазбаның христиан экзегеттері болды. Олар жақын жерде тұратын иудейлер үшін дәл сол Ескі өсиет мәтіндерінің қаншалықты маңызды екенін, ең болмағанда оларға бұл тілде «еврей ақиқаты», hebraica veritas ашық болған соң, олардың оны қаншалықты жақсы (ереже бойынша «қате» болса да) түсінетінін ұғынды. Еврей тілі өте сирек оқытылды, бірақ ол грек және латын тілдерімен қатар қасиетті тіл деп есептелді, өйткені Пилат креске «Назареттік Иса, Иудея Патшасы» деп осы тілдерде жазуға бұйрық берген. Тіпті бұл ақырзаманның хабаршысы деп есептелді. Аквинат заманындағы классикалық схоластика, яғни 13 ғасырдың ортасында-ақ ұлы еврей философы Маймонидтен көп нәрсені үйренді. Оның 12 ғасырдың аяғында араб тілінде жазған «Абыржығандардың жолбасшысы» атты трактаты алдымен еврей тіліне, одан кейін латын тіліне аударылып, еврейлердің де, христиандардың да арасында тез таралып, дау туғызып, кейде тіпті пікірталасқа ұласты. Бірақ біз мұндай диалог сәттері барлық деңгейдегі төзімсіздік пен қудалау эксцесімен ұштасқанын ойлауымыз керек.

12–15 ғасырларда Батыста жер-жерде еврейлердің көп болғаны көптеген айғақта тіркелген факт. Мәтіндерде көбіне-көп ұйымдасқан ірі анклавтар емес, жеке отбасылар туралы жазылғаны саны жағынан басым христиандардың ғасырлар бойы бұл көршісімен тату-тәтті тұра алғанын көрсетеді. Қала ішінде мәжбүрлі оқшаулаудың формасы ретіндегі гетто Жаңа заманда пайда болды. 1516 жылдан бастап Венециядағы бір аудан осылай аталды және ол әлі күнге дейін сақталған. Дегенмен еврейлердің көшесі немесе тұтас кварталы басқа да бөтен адамдар мен келімсектердің көшелері сияқты, Орта ғасырларға тән құбылыс. Биліктің өзі оларды бір қолымен қудаласа, екінші қолымен ұстап қалатын және өзіндік ерекшелігі бар, бірақ аса сенуге болмайтын «жоғары қамқорлық» көрсетті. Монархтың немесе тіпті папаның «біздің яһудилер» деп айтқаны әбден түсінікті болып естілді. Мұндай адамдардың қатарында патша сарайына қабылданған жекелеген білімдар адамдар, айталық, емшілік білгірлер немесе аудармашылар және тұтас топтар болуы мүмкін еді.

Бұл парадокста биліктің мейірімділік танытып тіпті бөтен діндегілерді де өзі орнатқан бейбітшілік пен сот әділдігі бақытына бөлеуге дайын екенін жеткізген оның қандай да бір риторикасы нанарлық болып естілсе керек. Бөтен діндегі адамдар, әрине, феодалдық тәртіп пен тәртіпсіздікке бағынып, сеньордың адамдарына айналды, мұны «біздің яһудилер» тіркесіндегі тәуелдеу есімдігі көрсетіп отыр. Оның есесіне олар бір кезде Рим құқығы бойынша иудейлерге кепілдік берілген еркіндіктен салыстырмалы түрде айырылды, кем дегенде теңсіздікке ұшырады, гойға жеке бағынышты болды.

Христиандар мен иудейлер арасындағы қарым-қатынастардың мың жылдық тарихының дін іліміне қатысты мән-жайларынан өзге, тағы бір нәрсеге назар аударған жө, яғни олардың арасында ресми соғыс болуы мүмкін емес еді. Ақылға сыймайтын айыптау, зорлық-зомбылықтың лап етуі, ойран салу, еврейлерге қарсы фольклор, әділетсіз және ешқандай саясатпен түсіндіруге болмайтын қуғындау, иә, мұның бәрі болды. Бірақ соғыстың болуы мүмкін емес еді. Ортағасырлық еврей — жауынгер емес. Ислам әлемі мүлдем басқа. Ортағасырлық христиан дінінің исламмен қарым-қатынасы соғыстан басталып, соғыспен аяқталды да. Егер осы тарихтың басында христиандық Жерорта теңізі аймағының жартысын арабтар және олармен одақ құрғандар жаулап алған болса, 15 ғасырда барлық араб мемлекеттері әлсіреген кезде Осман түріктері эстафетаны өз қолына алды. Дегенмен бір ғасырға жалғасқан және әлі күнге дейін жойылмаған бұл қастастық шегаралық фактор болған жоқ, бірақ еуропалық христиандық өркениеттің өзінің тарихында көп нәрсені анықтады.

Батыста Құранның Шоқындырушы Иоанды, Мәриямды және Мәсіхті құрметтейтінін гректерден білді. Бірақ креске керіп шегелеудің ол үшін иллюзия екенін және ол Кітап халықтарын: яһудилерді, христиандарды және Пайғамбардың ізбасарлары мұсылмандарды анық ажырататынын білді. Жалпы Крест жорықтарының алғашқы шежірешілері мұсылмандар туралы мүлдем ештеңе білмейтіндерін негізді түрде жазған. Фольклорды бейнелейтін эпоста ислам дініне пұтқа табынушылық тән деп жазылғаны, сөйтіп жауды жай ғана пұтқа табынушыға айналдырғаны немесе өзінің комплексі мен дерттерін қисық айнадағыдай бейнелеуі таңғаларлық емес.

«Роланд туралы жырда» тіпті Магомет — Мұхаммед (латынша Mahomet), Терваган мен Аполленнің әзәзіл «үштігі» сияқты нәрсені табуға болады. Бұл жерде таза жағымсыз аңыз шығару екені түсінікті. Алайда шамамен 1140 жылға қарай Мәртебелі Петр, құдыретті аббат Клюни исламды тек семсермен ғана емес, уағызбен, сөзбен, сүйіспеншілікпен жеңуге болады деген ойға келді. Бұл үшін ол Испаниядан бірнеше аудармашыны тауып, Құранды және Мұхаммедтің өмірі туралы әңгімелерді аударуға көндірді. Бұл корпусты ол Клерволық Бернардқа табыстауды жоспарлады, осы орайда ол тек крест жорықшыларын ғана емес, уағызшыларды шабыттандыратын мұсылмандар туралы білім жинағы сияқты әлдене жазады деп сенді. Жоба ішінара ғана сәтті болды. Себебі, Бернардтың оған қарауға қолы тиген жоқ. Ал Кеттондық Роберт пен Каринтиялық Герман шын мәнінде көркем әрі ақылға қонымды әдеппен латын тіліне аударған Құранды тарату жұмысы шындап қолға алынған жоқ. Кең ауқымды уағыз таратылмады, диалог іске аспады, сөйтіп мәдени Еуропа ислам діні туралы ештеңе біле алған жоқ.

Бұл сөздің мәні неде? Бәрі өте қарапайым. Діни соғыс жүргізіп отырған христиан әскері жауымен нақтылы танысуға дайын болмады әрі қашанда қандай да бір уақытша бітім жасаумен ғана шектелді. Уағызшылар болса, жоғарыда көргеніміздей, өз үйінде дінбұзарлықты түп-тамырымен жоюға мәжбүр болды. Мұсылмандарға уағыз айту үшін Мысырға Франциск барды. Сонымен қатар уағыз айту үшін араб тілін үйреніп, араб мәдениетін бағалай білген ойшыл және қиялшыл Раймунд Луллий шынында да мұсылмандарға уағыз айта білді. Ол 1315 жылы қартайған шағында Беджаяда шейіт болуы мүмкін.

Ғасырлар бойы арабтардың қол астында өмір сүрген Испанияның жағдайы өте ерекше. Оны тіпті «контакт аймағы» деп те атауға болмайтын сияқты, өйткені оның тарихи тағдырында, мейлі, ол ирригация нысандары болсын, құқық нормалары болсын, өнердегі мосараб және мудехар стильдері, музыка немесе өлең құрылысы болсын, мұсылман элементі өте маңызды. 12 ғасырда христиан дініне қайта оралған Сицилия үш тіл — латын, грек және араб тілінің елі деп аталды. Үшеуі де басқару жүйесінде пайдаланылды, үшеуін де Палермо, Мессина және Катания көшелерінде естуге болатын еді және оларға жергілікті вольгаре тілін де, нормандардың солтүстік француз сөйлеу мәнерін де және айтарлықтай гүлденген яһуди қауымының еврей тілін де қосуға болатын.

12 ғасырда араб тілінде жазылған әртүрлі ғылыми және философиялық мәтіндер, сол сияқты бір кездері араб тіліне аударылған грек классикасы да араб тілінен латын тіліне аударыла бастады. Бұл процесс әсіресе оқымысты және ізденімпаз архиепископтардың қамқорлығымен Толедода қарқынмен жүзеге асты. Оған яһуди ғалымдары белсене қатысып, араб тілінен жергілікті романсе тіліне аударма жасаса, христиан аудармашылары мәтіндерді романсе тілінен латын тіліне тәржімеледі. Осылайша Батыс әлемі арабтар мен ежелгі гректердің медицинасымен, математикасымен, астрономиясымен және астрологиясымен танысты.

Гректердің араб «киімін киіп» келуі кездейсоқ емес еді. Ол жас исламға бір жағынан тікелей Византия мектептерінен, бір жағынан сириялықтардан келіп, Омейяд халифтерінде, содан кейін бейнелі түрде Мұсылмандық ренессанс деп аталып жүрген 7–9 ғасырларда Аббасид халифтерінің сарайында қабыл алынды. Нәтижесінде араб ғылыми әдебиеті Еуропаның грек мұрасына қызығушылықты жаңғыртудың ең маңызды буыны болды, осы орайда ғұлама, ойшылдар әл-Ферғани, ибн Сина, әл-Хорезми, әл-Битруджи, әл-Кинди, Әбу Машар, Хунайн ибн-Исхақ еуропалықтардың санасында грек және латын классиктері: Гиппократ, Птолемей, Плиний сияқты саңлақтармен бір қатарға тұрды.

Аристотельдің де кезегі келді. 13 ғасырдың ортасына қарай оның шығармаларының бүкіл қоры көптеген тізімдерде қолжетімді болды және ол күрделі және түсініксіз деп есептелгендіктен, оған исламның соңғы ұлы Аристотел зерттеушісі андалусиялық ибн Рушд қаламынан шыққан еңбек ауқымды түсініктеме берді. Аристотельді философ деп атай бастаған болса, ибн Рушдты (латын транскрипциясында — Аверроэса) Түсінік беруші деп атап кетті. Қос ғұлама: Аристотель мен Аверроэс Еуропаның зияткерлік климатын өзгертті, оған ақиқатты тек философияның құралдарымен ғана іздеудің мүмкін екенін алғаш рет көрсетті. Бұл жаңашылдықты асыра бағалау қиын. Шіркеу бастапқыда, 1277 жылы екі жүзден астам әртүрлі философиялық және діни тезисті дәл осы «аверроизм» үшін айыптаса да, бұдан былай ойдың жаңаруын тоқтату мүмкін емес еді.

Дегенмен асыра сілтеуге болмас. Араб әдебиетінің жауһарларын дәл осылай, мақсатты түрде аудару ешкімнің ойына да кіріп шыққан жоқ. Анда-санда кездесетін араб мотивтері, тіпті ою-өрнекте арабесканың таралуы да әуестік ретінде сіңді, бірақ арнайы стильді қалыптастырған жоқ. Арабтардың алгебрасы мен астрономиясы латын әлеміне біршама оңайлатылған түрде барды, Аристотель «сіңісіп кетті» деуге болар, ал оның ұстазы Платонның тағы екі ғасыр «күтуіне тура келді». Көпшілігі ежелгі грек тілін білетін және Платонның еңбектерін аударып жүрген 14–16 ғасырлардағы гуманистер грек-араб астрологиясымен қатты әуестенсе де, схоластика дәуірінің ізашарларының аудармаларын көк тиын құрлы көрмеді. Оның үстіне әуел бастан аударма жасау диалог орнатудың құралы ретінде емес, бөтен діндегі халық заңсыз жолмен жинаған ақыл-ой қазынасын қайтарып алу ретінде ойластырылған.

Мұндай зияткерлік жаугершілік бір жағынан, бәлкім, крест жорықтарына қатысқандардың жаугершілігіне ұқсайтын шығар. 12 ғасырдағы Андалузия географы әл-Зухри пизалықтарды ең алдымен қауіпті жауынгерлер, содан кейін ғана саудагерлер ретінде сипаттайды. Христиандық Батыстың барлық бағыттағы экспансиясында соғыс пен сауда қатар жүрді. Бұл экспансиямен мәдениеттің және биліктің өзіндік прагматикасын да түсіндіруге болады. Иә, Беджайяда өскен Леонардо Фибоначчи сол жердің арабтарынан «араб» цифрларын нақты арифметикада пайдалауды үйренді, бұл өнерді түсінікті латын тілінде жеткізе білді, бұл жаңалыққа құмар император II Фредериктің және мүмкін, Рим Папасының да қызығушылығын туғызды, бірақ өз Отанында Пизада дарақы жалқау ретінде аты шықты.

Меніңше, мәселе бітімге келмейтін діни жүйелер арасында диалог орнатудың осы бітіспеушілікке қарамастан мүмкін екендігінде. Ол осы діндерді ұстанатын халықтарды байыта алады. Бәлкім, оларда әлденені өзгертуі мүмкін. Бірақ католик корольдердің Гранаданы жаулап алуының мақсаты оны билеген және формалды түрде өздеріне вассалдық тәуелділікте болған Насридтердің керемет, талғампаз мәдениетімен танысу болған жоқ. Және генуялық Колумб оларды өзіне флот беруге көндіргенде, оның алға қойған мақсаты Американы ашу емес, ислам әлемін оңтүстіктен айналып өтіп, Үндістаннан аты аңызға айналған пресвитер Иоанның мұрагерлерін іздеп табу еді. Сонымен бірге жоғалған қасиетті дүниелер үшін шешуші шайқас жүргізу үшін есепсіз байлыққа қол жеткізу болды. Бұл жаңа тарих қарсаңындағы ортағасырлық едәуір арман.

Осылайша «ортағасырлық» мән-жайлардан жаңа дүние пайда болды, өйткені Геркулес бағаналары Еуропаның мыңжылдық шегарасы болуын тоқтатты, мұхит баяу, бірақ сенімді түрде Ескі әлем мен жаңадан жоқтан пайда болған континенттер арасындағы коммуникация құралына айналды. Қызыққұмар және өжет еуропалықтың басқа халықтармен қатынасуына тура келді, мұның өзі оны үйреншікті координаттар жүйесін өзгертуге мәжбүр етті.

1. Воскобойников О.С. Средневековье крупным планом. М., 2020.
2. Дюби Ж. Средние века (987–1460) от Гуго Капета до Жанны д’Арк. М., 2001.
3. Контамин Ф. Война в Средние века. СПб., 2001
4. Ле Гофф Ж. Цивилизация средневекового Запада. М., 1992.
5. Лучицкая С. И. Крестовые походы. Идея и реальность. СПб., 2019.
6. Песнь о крестовом походе против альбигойцев / Изд. подг. И. О. Белавин, Е. В. Морозова. М., 2011.
7. Сидоров А. И. В ожидании Апокалипсиса. Франкское общество в эпоху Каролингов. СПб., 2018.
8. Тогоева О. И. Дела плоти. Интимная жизнь людей Средневековья в пространстве судебной полемики. М., СПб., 2018.
9. Уикхем Кр. Средневековая Европа. От падения Рима до Реформации. М., 2019.
10. Фальк С. Светлые века. Путешествие в мир средневековой науки. М., 2023.
11. Хёйзинга Й. Осень средневековья. М., 1995.
12. Эрс Ж. Рождение капитализма в Средние века. Менялы, ростовщики и крупные финансисты. СПб., 2015.