АҚ ПАТША

Ресейдегі түркі елдерінің саяси лексикасында «ақ патша», әрине, әлдеқайда ертерек — 16 ғасырда кездеседі. 1519 жылы османдықтар бұл есімді Ұлы Герцог Василий III-ге (1505–1533) берді. Көзі тірісінде оның ұлы Иван IV-ні (1533–1584) ешкім «Грозный» деп атамаған, бірақ оны жиі «Ақ Иван» деп атайтын. «Ақ патша» деген атау ноғай, Қырым, Сібір, Қазан, башқұрт, түрікмен, өзбек, қарақалпақ, Кавказ халықтары, моңғол тайпалары, халха, жоңғар, бурят, қалмақтармен хат алмасуда кездеседі. Қазақстанға қатысты деректерде «ақ хан», «ақ патша» немесе «ақ патшайым» 18 ғасырдан Ресей мен қазақ жүздерінің хандары арасында қарқынды дипломатиялық байланыстар орнаған кезден бастап кездеседі.

Ақ түсті құрметтеу қоғамдық өмірдің барлық дерлік салаларында кездеседі. Моңғол және түркі мәдениеттерінде ақ пен көк Тәңірдің түсі. Ақ түс тазалықты, қасиеттілікті, бақытты және т.б. белгісі іспетті. 18 ғасырда Бурят ламалары, тіпті, орыс патшайымдары Елизавета Петровна (1741–1762) мен Екатерина II (1762–1796) Ақ Тараның (моңғол. Цагаан Дара-ехе) реинкарнациясы деп жариялады.iiТара Буддизмнің негізгі бодхисаттваларының (қасиеттілерінің) бірі. Иконографияда тараның 21 нысаны, атап айтқанда, ақ түстісі бар. Ақ тара тазалық пен даналықты бейнелейді, ол жеті көзбен — әр алақан мен аяқта, сондай-ақ маңдайда бір көзбен бейнеленген.Екі патшайым да империяның буддистері үшін көп нәрсе жасады.iБуддизм және патшайым Елизавета Петровна 1741 жылы «Лама сенімінің» бар екенін мойындап, империядағы дацандар мен ламалардың санын бекітті. 1764 жылы Екатерина II Шығыс Сібір және Забайкалье буддистерінің басшысы Пандит Хамбоны Лама лауазымына тағайындады, осылайша, буддизмді Ресейдің мемлекеттік діндерінің бірі ретінде мойындады.Бірақ басқа халықтарда орыс билеушілерін «таза» және «әулие» деп санауға жеткілікті негіз болған жоқ. Дала мен Османдықтардың Ресеймен қарым-қатынасы шиеленісті және қайғы-мұңға толы болды.

Кейбір тарихшылар «ақ» деген сөздің кейде бостандық пен тәуелсіздіктің синонимі ретінде қолданылғанына назар аударды. Ал орыс тілінде салық салудан босатылған жерлер «ақ» деп аталды. Бірақ 16 ғасырдың басындағы орыс билеушілерінде бостандық пен тәуелсіздіктің белгісі болған жоқ, олар Орда мұрагерлеріне алым-салық төледі, ал ындап келгенде, одан кейін де төлеп отырды.

Ресейді Ақ Ордамен байланыстыру әрекеті ақылға сыймайды — Жошы ұлысыныңiнемесе Алтын Орда екі қанатының бірі осылай аталатын-ды. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша, Ақ Орда Мәскеу патшасы өзін мұрагер санаған Ұлыстың батыс бөлігін білдіреді. Бірақ, біріншіден, көптеген тарихшылар, керісінше, Ұлыстың шығыс бөлігін «Ақ Орда» деп атағанын айтады. Екіншіден, патшалар өздерін ешқашан «ақ» деп атамаған. Түптеп келгенде, 13–14 ғасырлардағы Орда деректерінде «ақ хан» деген түсінік жоқ, ондайды ешкім білмейді.

Неғұрлым қарапайым, сондықтан неғұрлым ықтимал болжам, Ақ-цағанiтиісінше түрік және моңғол «ақ» — ақ дегенді емес батыстық дегенді білдіреді. Бұл ұғымның осындай да мағынасы бар. Осы тұрғыдан алғанда, «ақ» Оңтүстік Сібір түркілерінің эпосында, қалмақтардың арасында, тіпті, Қытай мифологиясында да кездеседі. Ежелгі орыс тілінде «ақ», сонымен қатар, «батыс» дегенді білдіреді. Сондықтан Киев Русінің ең батыс бөлігі Ақ Русь атауын алды-мыс.

Дегенмен, жұмбақтар мұнымен бітпейді. Орыс дәстүрінде «ақ патша» алғаш рет 15 ғасырдың ортасында пайда болады, яғни, бұл ұғым Османдықтар мен Ресейдің далалық көршілері қолданғаннан сәл ертерек пайда болады. Әйтсе де, «ақ патша» туралы екі-ақ рет сөз қозғалған сияқты. Олардың артында дала халықтарының ықпалы жоқ деп сенімді түрде айту мүмкін емес. Ерекше атаудың шығуына қызығушылық танытқан шетелдік бақылаушылар сонау 16 ғасырдың басында ұлы князьдің ақ баскиім кигенін (шамасы, Мономах Қалпақшасынан басқаша), оның жеке күзетшілері — қоңыраулары — ақ кигенін, тақтың ақ сүйектен жасалғанын байқады. Шын мәнінде, бұл мәліметтердің барлығы «ақ патшамен» қаншалықты байланысты екенін айту қиын. Ақ түс әрқашан көрнекті түрде ерекшеленуге мүмкіндік берді. Солай десек те, ресми жазбаларда түріктер мен моңғолдармен байланысты емес «ақ патша» туралы әңгіме өте сирек кездеседі. Есесіне, ауызша фольклорда бұл әбден қалыптасқан образ.

Христиандықта «ақ» — шайтандық қараңғылыққа қарсы тұратын илаһи жарықтың дәстүрлі символы. Иконографияда ақ — Иса Мәсіхтің түсі. Патша Құдайдың елшісі ретінде оның жердегі әріптесі, илаһи нұрдың, яғни шынайы сенімнің берушісі және қорғаушысы ретінде қарастырылды:

«Бізде патшалардан жоғары ақ патша бар.
Неліктен ақ патша патшалардың үстінен патша болады?
Ол шомылдыру рәсімінен өткен сенімге ие,
Шомылдыру рәсімінен өткен сенім, тақуалық сенім...»

(Көгершін кітабы)iiКөгершін кітабы 15 ғасырдың аяғы – 16 ғасырдың басында айтылған орыстың рухани өлеңі.

«Ақ патшаның» бейнесі, тіпті, үнді-еуропалықтардың ең көне архетиптерінен бастау алуы да ғажап емес. Орыстың «ақ» деген сөзі ежелгі үнділердің бхалам (жарқыраған), бхати (жарық, жарқырайды) сөздерімен түбірлес. Өз кезегінде, «жарық» сөзі ежелгі үнді цветаларымен байланысты (жарық, ақ, қазіргі хинди тілінде — швет, «ақ»). Сонымен қатар, «ақ» эпитетінің санскрит тіліндегі бала — күшiсөзіне қатысты нұсқасы бар (балакса, яғни, ақ).

Күш — жарық — ақ — нұр — патша... Мұның бәрінің жұмбақ әрі әдемі естілетіні сөзсіз. Дегенмен, «ақ патшаның» көркем бейнесі орыс фольклорына дала халқынан еніп, дайын ортаға түскенін де жоққа шығару мүмкін емес. Кейбіреулер үшін «Батыс билеушісінің» техникалық сипаттамасы болған дүние басқалардың тарапынан құдайдың сәулесімен және билік мистикасымен байланысты әдемі метафора ретінде қабылданды.

Жуковская Н.Л. Категории и символика традиционной культуры монголов - Дәстүрлі моңғол мәдениетінің категориялары мен символикасы . — М., 1988.

Трепавлов В.В. «Белый царь». Образ монарха и представления о подданстве у народов России XV–XVIII вв - «Ақ патша». Монархтың бейнесі және 15-18 ғасырлардағы Ресей халықтары арасындағы азаматтық туралы түсініктер — М., 2007.